۷-سبک زندگی دینی در سیره نبوی / پاکیزگی و بهداشت

از نشانه ‏ها و علائم آراستگی انسان، استفاده از عطر و مواد خوشبو کننده است که نشاط فرد و اطرافیان را موجب می‏ گردد؛ امری که در اسلام و سیره نبی مکرم صلوات‏ الله علیه و آله از ارزشی خاص برخوردار است، به گونه ‏ای که حتی پرداخت پول زیاد برای خریدن عطر، اسراف محسوب نمی ‏گردد…

********************************************************************

پدید آورنده: سید علی شاهچراغی

دسته بندی: خطبه

سبک زندگی دینی در سیره نبوی

پاکیزگی و بهداشت

۱۳- اصل پاکیزگی و بهداشت

اسلام در مقایسه با دیگر شرایع آسمانی، بیش ‏ترین اهمیت را به پاکیزگی و بهداشت عمومی داده و پیروان خود را بدان ترغیب نموده است. دستورات دینی در این رابطه به ‏قدری زیاد و متعدد است که کسی نمی ‏تواند گمان این را داشته باشد که بهداشت و نظافت، سوغات مغرب زمین است و از اروپا به کشورهای اسلامی آمده است؛ بلکه آن ‏چه را غرب در زمینه ‏ی بهداشت و پاکیزگی دارد از برکت اسلام می ‏باشد؛ مسأله ‏ای که خود غربی‏ ها نیز به آن اعتراف نموده‏ و دانشمندانی هم‏ چون گوستاولوبون در کتاب تمدن اسلام و غرب به آن تصریح کرده ‏اند.

سخن زیبا و جاودانه‏ ی پیامبر صلّى ‏اللّه علیه و آله نمونه ‏ای از این‏ گونه تأکیدات می‏ باشد؛ کلامی ماندگار که به بهداشت عمومی هم ‏چون بهداشت فردی سفارش می ‏نماید:

«إنّ اللَّه تعالى طيّب يحبّ الطّيب نظيف يحبّ النّظافة، كريم يحبّ الكرم، جواد يحبّ الجود فنظّفوا أفنيتكم و لا تشبّهوا باليهود»[۱]

«خداوند خوشبو است و بوى خوش را دوست دارد، پاكيزه است و پاكيزگى را دوست دارد، بزرگوار است و بزرگوارى را دوست دارد، بخشنده است و بخشش را دوست دارد، پس جلوی خانه ‏هاى خويش را پاكيزه سازيد و مانند يهودان مباشيد»

آن رسول الهی به عنوان آورنده و مروج مکتب حیات بخش اسلام، نسبت به این امر سفارش می‏ کردند و خود، بیش ‏ترین پایبندی را در امر نظافت و آراستگی به خرج می ‏دادند و در مقام عمل اثبات ‏نمودند که آراستگی خصیصه ‏ای جدا نشدنی در شخصیت ایشان است؛ تا حدی که نقل شده است در هنگام مسافرت و به منظور حفظ آراستگی و نظافت، پنج چیز را همراه خویش می ‏بردند:

«أَنَّ النَّبِيَّ ص كَانَ إِذَا سَافَرَ حَمَلَ مَعَهُ خَمْسَةَ أَشْيَاءَ الْمِرْآةَ وَ الْمُكْحُلَةَ وَ الْمِذْرَى وَ السِّوَاكَ وَ الْمُشْطَ وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى وَ الْمِقْرَاض»[۲]‏

«پیامبر صلّى ‏اللّه علیه و آله همواره در سفرها پنج چیز را همراه خود داشتند، آینه و سرمه و چنگال و مسواک و شانه و در روایتی دیگر قیچی نیز ذکر شده است»

• آراستگی ظاهری

حفظ وضعیت ظاهری سر و صورت و نیز لباس، مخصوصاً به هنگام حضور در جمع، از ویژگی ‏ها و صفات بارز نبی مکرم صلّى ‏اللّه علیه و آله بوده است؛ در این زمینه نقل شده است:

«و كَانَ ص يَنْظُرُ فِي الْمِرْآةِ وَ يُرَجِّلُ جُمَّتَهُ وَ يَتَمَشَّطُ وَ رُبَّمَا نَظَرَ فِي الْمَاءِ وَ سَوَّى جُمَّتَهُ فِيهِ وَ لَقَدْ كَانَ يَتَجَمَّلُ لِأَصْحَابِهِ فَضْلًا عَنْ تَجَمُّلِهِ لِأَهْلِه‏»[۳]

«پیامبر صلّى‏ اللّه علیه و آله همیشه خود را در آینه نگاه می ‏کرد و موی سرش را شانه می ‏زد و گاهی هم به جای آینه در ظرف آب نگاه می کرد و موی سر را مرتب می‏ ساخت؛ علاوه بر این ‏که خود را برای خانواده آراسته و مهیا می کرد، برای برادران دینی هم خود را می ‏آراست»

و هنگامی که از ایشان سؤال می ‏شد، چرا خودتان را می ‏آرایید؟ می ‏فرمودند:

«إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ مِنْ عَبْدِهِ إِذَا خَرَجَ إِلَى إِخْوَانِهِ أَنْ يَتَهَيَّأَ لَهُمْ وَ يَتَجَمَّل»[۴]‏

«خدا دوست دارد هنگامى كه بنده مؤمنش به نزد برادر خود مى ‏رود، خود را مرتّب و آراسته كند»

این روايت را نیز امام صادق علیه ‏السلام از پدر بزرگوارشان امام محمّد باقر علیه ‏السّلام نقل کرده ‏اند:

«وَقَفَ رَجُلٌ عَلَى بَابِ النَّبِيِّ ص يَسْتَأْذِنُ عَلَيْهِ قَالَ فَخَرَجَ النَّبِيُّ ص فَوَجَدَ فِي حُجْرَتِهِ رَكْوَةً فِيهَا مَاءٌ فَوَقَفَ يُسَوِّيَ لِحْيَتَهُ وَ يَنْظُرُ إِلَيْهَا فَلَمَّا رَجَعَ دَاخِلًا قَالَتْ لَهُ عَائِشَةُ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْتَ سَيِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَقَفْتَ عَلَى الرَّكْوَةِ تُسَوِّي لِحْيَتَكَ وَ رَأْسَكَ قَالَ يَا عَائِشَةُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ إِذَا خَرَجَ عَبْدُهُ الْمُؤْمِنُ إِلَى أَخِيهِ أَنْ يَتَهَيَّأَ لَهُ وَ أَنْ يَتَجَمَّل‏»[۵]

«مردى برد در خانه پيامبر صلّى ‏اللّه علیه و آله ايستاد و اجازه ورود خواست. چون پيامبر صلّى ‏اللّه علیه و آله خواست بيرون آيد، در اطاق، كاسه چرمين كوچكى ديد كه آب داشت، كمى ايستاد و در آن نگاه كرد تا محاسن خود را صاف و مرتّب كند؛ هنگامى كه به درون خانه بازگشت، عائشه گفت: يا رسول اللَّه، تو سرور فرزندان آدمى، و فرستاده پروردگار جهانيانى، در برابر اين كاسه چرمين مى ‏ايستى و سر و ريشت را صاف مى ‏كنى؟! حضرت فرمود: اى عايشه، خدا دوست دارد هنگامى كه بنده مؤمنش به نزد برادر خود مى ‏رود، خود را مرتّب و آراسته كند»

• خوش ‏بویی

از نشانه ‏ها و علائم آراستگی انسان، استفاده از عطر و مواد خوشبو کننده است که نشاط فرد و اطرافیان را موجب می‏ گردد؛ امری که در اسلام و سیره نبی مکرم صلوات‏ الله علیه و آله از ارزشی خاص برخوردار است، به گونه ‏ای که حتی پرداخت پول زیاد برای خریدن عطر، اسراف محسوب نمی ‏گردد.

امام صادق علیه ‏السّلام در این خصوص می ‏فرمایند:

«كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يُنْفِقُ عَلَى الطِّيبِ أَكْثَرَ مِمَّا يُنْفِقُ عَلَى الطَّعَامِ»[۶]

«رسول خدا صلّى ‏اللّه علیه و آله بیش ‏تر از مقداری که برای خوراک خرج می ‏کردند‏، برای عطر پول می ‏دادند»

 و بدان حد از عطر استفاده می‏ کردند که در شب ‏های تاریک، از رایحه‏ ی خوشی که داشتند، ایشان را می‏ شناختند؛

«وَ كَانَ يُعْرَفُ فِي اللَّيْلَةِ الْمُظْلِمَةِ قَبْلَ أَنْ يُرَى بِالطِّيبِ فَيُقَالُ هَذَا النَّبِيُّ ص‏»[۷]

«در شب تاريک، پيش از آن‏ که مردم آن حضرت را ببينند، از بوي عطر آن حضرت، متوجه حضور آن جناب مي ‏شدند و می ­گفتند این شخص، پیامبر صلّى ‏اللّه علیه و آله است»

و عطر دل ‏انگیزشان، به مشام رهگذران می‏ رسید؛

«لَمْ يَمْضِ النَّبِيُّ ص فِي طَرِيقٍ فَيَتْبَعُهُ أَحَدٌ إِلَّا عَرَفَ أَنَّهُ سَلَكَهُ مِنْ طِيبِ عَرَقِهِ»[۸]

«رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله از راهي عبور نمي ‏کردند، مگر اين ‏که کساني که از آن ‏جا مي ‏گذشتند از عطر عرق آن حضرت، متوجه مي ‏شدند که ایشان از آن محل عبور کرده است»

یک روز در میان از عطر استفاده می ‏کردند؛ به ویژه روزهای جمعه و به هنگام رفتن به سوی نماز جمعه. به علی علیه ‏السّلام نیز می ‏فرمودند:

«يَا عَلِيُّ عَلَيْكَ بِالطِّيبِ فِي كُلِّ جُمُعَةٍ فَإِنَّهُ مِنْ سُنَّتِي‏»[۹]

«ای على، عطر زدن در روزهاى جمعه را ترك مكن، كه همانا از سنّت من است»‏

و این سفارش را از فرشته‏ ی وحی، جبرئیل نقل می ‏کردند:

«قَالَ لِي حَبِيبِي جَبْرَئِيلُ ع تَطَيَّبْ يَوْماً وَ يَوْماً لَا وَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ لَا بُدَّ مِنْهُ وَ لَا تَتْرُكْ لَه‏»[۱۰].

«حبیبم جبرئیل علیه ‏السّلام گفت: یک روز عطر بزن و یک روز نزن و در روز جمعه عطر لازم است و آن را ترک مکن»

علاقه ‏‏ی حضرت به عطر تا حدی است که اگر کسی آن را تعارف می‏ کرد، ردّ نمی ‏کردند؛ على عليه ‏السلام در این ‏باره می ‏فرمایند:

«أَنَّ النَّبِيَّ ص كَانَ لَا يَرُدُّ الطِّيبَ وَ الْحَلْوَاء»[۱۱]

«پيامبر صلّى ‏اللّه علیه و آله عطر و شيرينى را [كه به ايشان تعارف مى شد] ردّ نمى ­كرد»

• مسواک زدن

بهداشت دهان و دندان یکی از اقدامات مهم جهت حفظ سلامتی است؛ امروزه پزشکان، بسیاری از بیماری‏ های قلبی را ناشی از شرائط بد دندان ‏ها و لثه می ‏دانند تا جایی که در آزمایشات مربوط به عمل قلب، اولین اقدام پزشکی اطمینان از سلامت دندان ‏هاست.

حال بنگرید به سفارش پیامبر صلّى ‏اللّه علیه و آله در ضرورت مسواک به امیر المؤمنین علیه ‏السلام:

«يَا عَلِيُّ السِّوَاكُ مِنَ السُّنَّةِ وَ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ يَجْلُو الْبَصَرَ وَ يُرْضِي الرَّحْمَنَ وَ يُبَيِّضُ الْأَسْنَانَ وَ يَذْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ يَشُدُّ اللِّثَةَ وَ يُشَهِّي الطَّعَامَ وَ يَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ وَ يَزِيدُ فِي الْحِفْظِ وَ يُضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِكَة»[۱۲]

«ای علی مسواک زدن از سنت پیامبران است، دهان را پاک می ‌کند و بینایی را تقویت می ‌کند و خداى رحمان را خوشنود سازد و دندان ‏ها را سفيد كند و چرك دندان را ببرد و لثه را محكم كند و خوراك را گوارا مي ‏نمايد و بلغم را مي ‏برد و حافظه را زياد كند و به کارهاى نيك به خاطر مسواك چند برابر پاداش داده شود و فرشتگان با آن خوشحال شوند»

و نیز این روایت:

«وَ فِي وَصِيَّةِ النَّبِيِّ ص لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع يَا عَلِيُّ عَلَيْكَ بِالسِّوَاكِ وَ إِن‏ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تُقِلَّ مِنْهُ فَافْعَلْ فَإِنَّ كُلَّ صَلَاةٍ تُصَلِّيهَا بِالسِّوَاكِ تَفْضُلُ عَلَى الَّتِي تُصَلِّيهَا بِغَيْرِ سِوَاكٍ أَرْبَعِينَ يَوْما»[۱۳]

«پيامبر خدا صلّى ‏اللّه علیه و آله به علی علیه ‏السّلام وصیت فرمود: بر تو باد مسواك زدن؛ اگر توانستى كه از اين كار كم نكنى چنين كن؛ زيرا هر نمازى كه با مسواك زدن بخوانى از چهل روز نمازى كه بى مسواك بگزارى برتر است»

و یا این روایت:

«أَنَّهُ لَا يَنَامُ إِلَّا وَ السِّوَاكُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَإِذَا نَهَضَ بَدَأَ بِالسِّوَاكِ وَ قَالَ ص لَقَدْ أُمِرْتُ بِالسِّوَاكِ حَتَّى خَشِيتُ أَنْ يُكْتَبَ عَلَي‏»[۱۴]

پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نمی ‏خوابید مگر آن ‏که مسواک را کنار سرش می ‏گذاشت؛ هر وقت بیدار می‏ شد ابتدا مسواک می ‏زد و می ‏فرمود: من به مسواک امر شدم تا جایی که ترسیدم بر من فرض شود»

نکته‏ ی جالب این ‏جاست که آن حضرت به شیوه و روش مسواک زدن و کیفیت آن نیز توجه دقیق داشته ‏اند:

«كَانَ النَّبِيُّ ص إِذَا اسْتَاكَ اسْتَاكَ عَرْضاً وَ كَانَ يَسْتَاكُ كُلَّ لَيْلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً قَبْلَ نَوْمِهِ وَ مَرَّةً إِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ إِلَى وِرْدِهِ وَ مَرَّةً قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَى صَلَاةِ الصُّبْحِ وَ كَانَ يَسْتَاكُ بِالْأَرَاكِ أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِيل‏»[۱۵]

«پيامبر خدا صلّى ‏اللّه علیه و آله هرگاه مسواك مى ‏زد، از عرض مى ‏زد و شبى سه بار مسواك مى‏ زد: يك بار پيش از خواب، يك بار وقتى كه از خواب براى راز و نياز بر مى‏ خاست و يك بار پيش از آن كه براى نماز صبح بيرون رود. آن حضرت به دستور جبرئيل با چوب درخت اراك، مسواك مى زد»

• پاکیزگی بدن

رعایت تمیزی و پاکیزگی بدن از دیگر موضوعاتی است که در اسلام مورد توجه قرار گرفته است که دستورات وارده در زمینه ‏ی طهارت و شستشوی بدن به ویژه غسل ‏های واجب و مستحب دلیلی روشن بر این مدعاست. مسأله ‏ای که نبی مکرم صلوات ‏الله علیه و آله نسبت به رعایت آن مراقبت کامل داشتند و با آراستگی در اجتماع حاضر می ‏گردیدند؛ چنان‏ چه از امیرالمؤمنین علیه ‏السلام نقل شده است:

«كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يُرَجِّلُ شَعْرَهُ وَ أَكْثَرُ مَا كَانَ يُرَجِّلُ شَعْرَهُ بِالْمَاءِ وَ يَقُولُ كَفَى بِالْمَاءِ طِيباً لِلْمُؤْمِن‏»[۱۶]

«حضرت رسول صلّى ‏اللّه علیه و آله همواره موهای خود را شانه می ‏زدند و بیش‏ تر اوقات آن را با آب صاف می ‏کردند و می‌‏ فرمودند: آب، برای پاکیزگی مؤمن کافی است»

و اگر فردی را مشاهده می ‏کردند که ظاهری آلوده و کثیف دارد، او را سرزنش نموده و می ‏فرمودند: آب که در اختیار داشتی!.

شستشوی دهان، استنشاق و بردن آب به داخل بینی، گرفتن ناخن‏ ها، کوتاه کردن شارب، زدودن موهای زائد زیر بغل و شرمگاه، شستشوی بدن، نظافت و تمیزی لباس از جمله دستوراتی است که در روایات متعدد نسبت به آن‏ سفارش شده است؛ چنان‏ چه پیامبر صلوات‏ الله علیه و آله نسبت به از بین بردن موهای زائد و گرفتن ناخن ‏ها در هر هفته و کوتاه کردن موی شارب و بلند نکردن موی سر و ریش – بیش از حد معمول و متعارف – توصیه کرده و بدان اهتمام می ‏ورزیدند:

«وَ كَانَ ص يُقَلِّمُ أَظْفَارَهُ وَ يَقُصُّ شَارِبَهُ- يَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ أَنْ يَخْرُجَ إِلَى الصَّلَاة»[۱۷]

«پیامبر صلی ‏الله علیه و آله روزهای جمعه قبل از حرکت به سوی نماز جمعه، موها و ناخن ‏های خویش را کوتاه می ‎کردند»

و شستشوی بدن در هر هفته را، حق خدا بر می ‏شمردند:

«حقّ للَّه على كلّ مسلم أن يغتسل في كلّ سبعة أيام يوما يغسل فيه رأسه و جسده»[۱۸]

«حق خدا بر هر مسلمانى اين است كه هر هفت روز يك بار غسل كند و سر و تن خود را بشويد»

• رعایت بهداشت در هنگام خوردن و آشامیدن

از امام صادق علیه ‏السلام نقل گردیده است:

«كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يُعْجِبُهُ أَنْ يَشْرَبَ فِي الْقَدَحِ الشَّامِيِّ وَ يَقُولُ هُوَ مِنْ أَنْظَفِ آنِيَتِكُم‏»[۱۹]

«پيامبر اکرم صلّى ‏اللّه علیه و آله دوست‌ داشت‌ از ظروف‌ شامى‌، آب‌ بنوشد و مى ‌فرمودند: اين‌ ظروف از نظيف ‌ترين‌ ظرف ‌هاى‌ شماست‌»

و نیز این نقل که میزان دقت نبی مکرم اسلام را در هنگام خوردن غذا نشان می ‏دهد:

«و كان إذا أكل الخبز و اللّحم خاصّة غسل يديه غسلا جيّدا ثمّ يمسح بفضل الماء على وجهه و كان يشرب في ثلاث دفعات، له فيها ثلاث تسميات و في أواخرها ثلاث تحميدات و كان يمصّ الماء مصّا و لا يعبّ عبّا، و ربما كان يشرب في نفس واحد حتّى يفرغ و لا يتنفّس في الإناء بل ينحرف عنه»[۲۰]

«پیامبر اکرم صلّى ‏اللّه علیه و آله مخصوصاً زمان میل کردن گوشت و نان، به طور کامل دو دست خود را می شست، سپس با آبی که در دست ‏شان مانده بود، به صورت مبارک خویش دست می ‏کشید؛ و هنگامی که آب ميل مي ‏کرد به سه نفس مي ‏آشاميد و در هرنفس، در آغاز بسم ­اللَّه و در پايان الحمدللَّه مي‏ گفت. پيامبر صلّى ‏اللّه علیه و آله آب را نمي ‏بلعيد، بلکه مي ‏مکيد. گاهی نیز با يک‌ نفس‌ مى ‌نوشيد، اما در ظرف آب نفس نمي ‏کشيد، بلکه هروقت مي ‏خواست نفس بکشد، آن را از دهان دور نگه مي ‏داشت»

از انس نیز نقل شده است:

«وَ كَانَ ص يَغْسِلُ يَدَيْهِ مِنَ الطَّعَامِ حَتَّى يُنَقِّيَهُمَا فَلَا يُوجَدَ لِمَا أَكَلَ رِيح‏»[۲۱]

«پیامبر اکرم صلّى ‏اللّه علیه و آله هنگامی که غذا می‏ خورد، دو دست خود را به گونه ‏ای می ‏شست که حتی بوی غذا از دستش برطرف می ‏شد»

• پاکیزگی محیط زیست

توجه اسلام به حقوق مردم موجب گردیده است نسبت به پاکیزگی محیط زیست و پرهیز از آلودگی مراکز عمومی که محل رفت و آمد افراد مختلف می ‏باشد، با سفارشات متعددی روبرو باشیم که خود دلیل دیگری بر جایگاه بهداشت و نظافت در دین الهی می ‏باشد.

از امیرالمؤمنین علی علیه ‎السلام نقل گردیده است:

«نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص … أَنْ يَبُولَ أَحَدُكُمْ فِي الْمَاءِ الرَّاكِدِ فَإِنَّهُ مِنْهُ يَكُونُ ذَهَابُ الْعَقْل‏»[۲۲]

«پیامبر صلّى ‏اللّه علیه و آله از بول کردن در آب راکد نهی کرد، چرا که عقل را زایل می ‏کند»

و نیز این روایت:

«لَعَنَ اللَّهُ الْمُتَغَوِّطَ فِي ظِلِّ النُّزَّلِ»[۲۳]

«خدا لعنت کند کسی را که در سایه (درخت یا بنای) محل استراحت کاروان ‌ها قضای حاجت کند»

امام سجاد علیه‏ السّلام در همین زمینه به مردی که از ایشان پرسیده بود: افراد غریب و ناآشنا به شهر، کجا تطهیر نمایند؟ فرمودند:

«يَتَّقُونَ شُطُوطَ الْأَنْهَارِ وَ الطُّرُقَ النَّافِذَةَ وَ تَحْتَ الْأَشْجَارِ الْمُثْمِرَةِ وَ مَوَاضِعَ اللَّعْنِ فَقِيلَ لَهُ وَ أَيْنَ مَوَاضِعُ اللَّعْنِ قَالَ أَبْوَابُ الدُّور»[۲۴]

«از کرانه ‏های رودها و راه‏ های پررفت و آمد و زیر درختان میوه و مکان‏ های لعن خودداری شود. به‏ حضرت گفته شد: مکان ‏های لعن کجا است؟ حضرت فرمود: درب منازل»

رسول خدا صلّى ‏اللّه علیه و آله در صحنه ‏ی اجتماع تا بدان حد مراقب حفظ بهداشت و حق مردم بودند که حتی به هنگام عطسه، دست‏ و یا لباس ‏شان را جلوی دهان مبارک می ‏گرفتند:

«كان رسول الله صلّى الله عليه و آله و سلّم إذا عطس غضّ صوته و استتر بثوبه أو يده»[۲۵]

«رسول خدا صلّى ‏اللّه علیه و آله هنگامی که عطسه می­ کردند، صدایشان را پایین می ­آوردند، و با دست یا لباس ‏ می‌ پوشانیدند»

[۱]. نهج الفصاحة، ص۲۹۶، ح۷۰۳

[۲]. بحار الأنوار، ج‏۷۳، ص۲۳۹

[۳]. مكارم الأخلاق، ص۳۴

[۴]. وسائل الشيعة، ج‏۵، ص۱۱

[۵]. بحارالانوار، ج۷۶، ص۳۰۷

[۶]. بحار الأنوار، ج‏۱۶، ص۲۴۸

[۷]. بحار الأنوار، ج‏۱۶، ص۲۴۸

[۸]. بحار الأنوار، ج‏۱۶، ص۱۷۲

[۹]. مكارم الأخلاق، ص۴۳

[۱۰]. الكافي، ج‏۶، ص۵۱۱

[۱۱]. الكافي، ج‏۶، ص۵۱۳

[۱۲]. وسائل الشيعة، ج‏۲، ص۹

[۱۳]. مكارم الأخلاق، ص۵۰

[۱۴]. بحار الأنوار، ج‏۷۳، ص۲۰۲

[۱۵]. بحار الأنوار، ج‏۷۳، ص۱۳۵

[۱۶]. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏۱، ص۴۰۸

[۱۷]. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏۶، ص۴۶

[۱۸]. نهج الفصاحة، ص۴۴۸

[۱۹]. المحاسن، ج‏۲، ص۵۷۷

[۲۰]. المحجة البيضاء، ج۴، ص۱۳۹

[۲۱]. بحار الأنوار، ج‏۱۶، ص۲۴۶

[۲۲]. مكارم الأخلاق، ص۴۲۴

[۲۳]. من لا يحضره الفقيه، ج‏۱، ص۲۵

[۲۴]. من لا يحضره الفقيه، ج‏۱، ص۲۵

[۲۵]. محجة البیضاء، ج۴، ص۳۹۵