سه گانه ی حیات/ صراط

صراط‌، راه به سوي‌ معرفت‌ خداست‌ و آن دو تاست؛ يكي‌ صراط‌ در دنيا و دیگری‌ در آخرت‌. اما آن‌ صراطي‌ كه‌ در دنياست،‌ همان‌ امام‌ واجب‌ الإطاعه‌ است‌؛ هر كس‌ در دنيا او را بشناسد و از هدايت‌ و راهنمایي اش بهره گیرد، از صراط كه‌ پلي‌ بر روي‌ جهنّم‌ اخروی است، ‌عبور مي كند و كسي‌ كه‌ صراط دنیوی را نشناسد، پايش‌ به هنگام‌ عبور از صراط‌ اخروی مي لغزد و در آتش‌ دوزخ‌ واژگون مي گردد…

************************************************************

پدید آورنده: سید علی شاهچراغی

دسته بندی: خطبه

«سه گانه ی حیات/ صراط»

شیخ صدوق رحمه الله در کتاب ارزشمند اعتقادات، صراط را پلی بر روی جهنم معرفی می کند که همگان مجبور به عبور از آن خواهند بود و این مطلب را از باورهای غیر قابل انکار مذهب حقه ی امامیه بر می شمارد.[۱] امری که مفسرین قرآن کریم نیز آیه ی شریفه ‏ی ذیل را دلیل بر آن می دانند:

«وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِيًّا * ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَنَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيًّا»[۲]

«و هيچ كس از شما نيست مگر [اين كه‌] در آن وارد مى گردد. اين [امر] همواره بر پروردگارت حكمى قطعى است. آن گاه كسانى كه پرهيزکار بوده اند را مى رهانيم و ستم گران را به زانو در آورده، در [دوزخ‌] رها مى كنيم.»

معبر و راه دشواری که برخی از انسان ها با موفقیت از آن عبور کرده و با رسیدن به بهشت خلد، زندگی سعادتمندانه ی خویش را در آن دنبال می کنند و برخی نیز با سقوط از آن، به آتش ابدی گرفتار می شوند.

البته در این میان برخی از مفسرین نیز بر این عقیده اند که مقصود از تعابیر وارده نسبت به گذشتن صراط از جهنم، عبور آن از نزدیکی جهنم است و نه از فراز و بالای دوزخ؛ نکته ای که با ظواهر متون دینی سازگاری زیادی ندارد.

وضع انسان ها در صراط

وضعیت متفاوت مردم به هنگام قرار گرفتن بر صراط از جمله مطالبی است که در روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام مطرح شده و مطالب مفیدی در خصوص آن بیان گردیده است؛ در این زمینه امام صادق علیه السلام نسبت به کسانی که موفق به عبور از صراط می شوند، می فرماید:

«النَّاسُ يَمُرُّونَ عَلَى الصِّرَاطِ طَبَقَاتٍ وَ الصِّرَاطُ أَدَقُّ مِنَ الشَّعْرِ وَ مِنْ حَدِّ السَّيْفِ فَمِنْهُمْ‏ مَنْ‏ يَمُرُّ مِثْلَ‏ الْبَرْقِ‏ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ مِثْلَ عَدْوِ الْفَرَسِ وَ مِنْهُم‏ مَنْ يَمُرُّ حَبْواً وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ مَشْياً وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ مُتَعَلِّقاً قَدْ تَأْخُذُ النَّارُ مِنْهُ شَيْئاً وَ تَتْرُكُ شَيْئا»[۳]

«مردم در گذشتن از صراط به چند گروه تقسيم مى شوند، در حالی که از مو باریک تر و از شمشمیر برنده تر است. برخى مانند برق مى گذرند و بعضی مانند اسب به تاخت مى روند، برخى سينه خيز عبور می کنند، برخى پياده و بعضى نیز در حالى مى گذرند كه خود را به آن آويخته اند و آتش، قسمتى از بدن شان را فرا گرفته و بخشی را نگرفته است.»

گروهی از دانشمندان نیز با استناد به تعابیر وارده در متون دینی، از سرد شدن آتش جهنم به هنگام عبور مؤمنان از صراط سخن می گویند؛ چنان چه در بهشت حتی از صدای شعله های آن در امان هستند:

«لَايَسْمَعُونَ حَسِيسَهَا وَ هُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خَالِدُونَ»[۴]

«صداى آن [دوزخ] را نمى شنوند و آنان در ميان آن­چه دل­هايشان بخواهد، جاودانند.»

چرایی عبور مؤمنان از صراط

از سؤالاتی که در زمینه ی صراط وجود دارد، علت عبور مؤمنان از آن و فایده ی این کار است که شکل گیری مطالب مفیدی را به دنبال داشته است.

در این زمینه گروهی بر این عقیده اند که عبور مؤمنان و مشاهده ی آتش جهنم توسط ایشان، لذت رسیدن به بهشت و آسایش در آن را برای اهل ایمان افزون می سازد؛ به همین خاطر نیز ارزش نعمات بهشتی را بهتر درک می کنند، همان گونه که رسیدن به آب شیرین و گوارا برای انسان تشنه لب پس از گذشتن از کویری خشک و سوزان، لذت بخش و دل نواز است.

در این بین گروه دیگری نیز هستند که صراط را تجسم وضعیت آدمی در دنیا می دانند و می گویند: همان طور که انسان ها در دنیا با گذشتن از جهنم سوزان شهوات و گناهان به بهشت تقوا دست‏ می یابند، در آخرت نیز حضور در بهشت جاودان، مشروط به عبور از جهنم سوزان الهی گردیده است؛ چنان چه امام سجاد علیه السلام می فرمایند:

«مَنِ‏ اشْتَاقَ‏ إِلَى‏ الْجَنَّةِ سَلَا عَنِ‏ الشَّهَوَات»‏[۵]

«کسی که اشتیاق به بهشت دارد، باید از شهوات پرهیز نماید.»

بر این اساس، صراط، نشانه‏ و تهدیدی برای مجرمان و گنهکاران خواهد بود تا عاقبت غوطه ور شدن در شهوات دنیا را با چشم خویش مشاهده نموده و آن را با تمام وجود احساس نمایند.

رمز عبور

اگر کسی در پی این امر برآید که چگونه می توان به سلامت از صراط عبور نمود، بیان امام صادق علیه السلام در جواب مفضل ‏بن عمر که از حقیقت صراط پرسیده بود، جوابی کامل و دقیق خواهد بود.

«هُوَ الطَّرِيقُ إِلَى مَعْرِفَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَانِ صِرَاطٌ فِي الدُّنْيَا وَ صِرَاطٌ فِي‏ الْآخِرَةِ وَ أَمَّا الصِّرَاطُ الَّذِي فِي الدُّنْيَا فَهُوَ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ مَنْ عَرَفَهُ فِي الدُّنْيَا وَ اقْتَدَى بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ الَّذِي هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِي الْآخِرَةِ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْهُ فِي الدُّنْيَا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِي الْآخِرَةِ فَتَرَدَّى فِي نَارِ جَهَنَّمَ»[۶]

«صراط‌، راه به سوي‌ معرفت‌ خداست‌ و آن دو تاست؛ يكي‌ صراط‌ در دنيا و دیگری‌ در آخرت‌. اما آن‌ صراطي‌ كه‌ در دنياست،‌ همان‌ امام‌ واجب‌ الإطاعه‌ است‌؛ هر كس‌ در دنيا او را بشناسد و از هدايت‌ و راهنمایي اش بهره گیرد، از صراط كه‌ پلي‌ بر روي‌ جهنّم‌ اخروی است، ‌عبور مي كند و كسي‌ كه‌ صراط دنیوی را نشناسد، پايش‌ به هنگام‌ عبور از صراط‌ اخروی مي لغزد و در آتش‌ دوزخ‌ واژگون مي گردد.»

مواقف صراط

در حدیثی ارزشمند از رسول خدا صلوات الله علیه و آله، نکات مهمی درباره ی قیامت مطرح شده است که در دربردارنده‏ مطالب مهمی پیرامون صراط است.[۷] آن حضرت در این روایت می فرمایند: خداوند متعال در صحنه ی قیامت، به میکائیل فرمان می دهد تا صراط را بر روی جهنم کشیده و جبرائیل میزان عدالت را در تحت عرش الهی نصب نماید؛ در این زمان پیامبر صلوات الله علیه و آله مأمور می گردد تا امت خویش را برای حساب فراخواند؛ سپس خداوند متعال فرمان می دهد تا بر صراط هفت موقف ایجاد گردد؛ مواقفی که طول هر یک، هفده هزار فرسخ است و بر هر کدام هفتاد هزار ملک قرار گرفته اند که وظیفه ی پرسش هفت سؤال از زنان و مردان امت پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله را بر عهده دارند؛ هفت سؤالی که در ادامه خواهد آمد و پیرامون برخی از آن ها نیز نکاتی طرح می گردد:

•    ولایت

اولین و نیز سخت ترین توقف گاه در صراط، عقبه ای است که در آن از موضوع سرنوشت ساز ولایت پرسیده می شود؛ جایگاهی که جواب صحیح نسبت به آن، سبب نجات و عدم پاسخ درست درباره ی آن سقوط به جهنم را در پی خواهد داشت؛ مسأله ی مهمی که ‏حضرت رسول صلی الله علیه و آله پیرامون آن خطاب به امیرالمؤمنین علیه السلام نیز می فرمایند:  ‏

«يَا عَلِيُّ، إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَقْعُدُ أَنَا وَ أَنْتَ وَ جَبْرَئِيلُ عَلَى الصِّرَاطِ فَلَمْ يَجُزْ أَحَدٌ إِلَّا مَنْ كَانَ مَعَهُ كِتَابٌ فِيهِ بَرَاءَةٌ بِوَلَايَتِكَ»[۸]

«اى على، چون روز قیامت شود، من و تو و جبرئیل بر صراط مى نشینیم و هیچ كس از صراط نخواهد گذشت، مگر آن كه نسبت به ولایت تو مجوز عبور داشته باشد.»

و در نقل دیگری از آن‏ حضرت صلوات الله علیه و آله آمده است:

«إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ وَ نُصِبَ الصِّرَاطُ عَلَى جَهَنَّمَ لَمْ يَجُزْ عَلَيْهِ إِلَّا مَنْ مَعَهُ جَوَازٌ فِيهِ‏ وَلَايَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ»[۹]

«روز قیامت، هنگامى که صراط روى جهنم قرار داده شود، کسى از آن عبور نمى کند، مگر این که جوازی داشته باشد که ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام در آن بوده باشد.»

‏البته بدیهی است، این مجوز در اختیار هر فردی که ادعای ولایت الهی را نماید، قرار نخواهد گرفت، بلکه تنها به کسانی اعطا می شود که برخوردار از اعتقاد و نیز عمل کننده به دستورات دین مبین اسلام باشند.

•    نماز

دومین توقفگاه صراط در روایت نبی مکرم صلوات ‏الله علیه و آله، نماز و پرسش از آن‏ است؛ تکلیفی که خداوند متعال درباره ی آن در قرآن کریم فرمود:

«وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ»[۱۰]

«از شكيبايى و نماز يارى جوييد و همانا اين دو، كارى دشوارند، جز براى اهل خشوع.»

و رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی جایگاه آن می فرمایند:

«إِنَّ أَوَّلَ مَا فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَى الصَّلَاةُ وَ آخِرَ مَا يَبْقَى عِنْدَ الْمَوْتِ الصَّلَاةُ وَ أَوَّلَ مَا يُحَاسَبُ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الصَّلَاةُ فَمَنْ أَجَابَ فَقَدْ سَهُلَ عَلَيْهِ مَا بَعْدَهُ وَ مَنْ‏ لَمْ‏ يُجِبْ‏ فَقَدِ اشْتَدَّ مَا بَعْدَه‏»[۱۱]

«همانا اولين فريضه اى كه از طرف خداوند بر بندگانش واجب شد، نماز بود و آخرين فريضه اى كه تا دم مرگ از شخص ساقط نمى گردد، نماز است و اولین چیزی که در قیامت مورد محاسبه قرار می گیرد، نماز است؛ پس کسی که آن را پاسخ دهد، آن چه بعد از آن قرار دارد، برایش آسان می گردد و کسی که نسبت به نماز پاسخ گو نباشد، سؤالات دیگر نیز برایش سخت و دشوار خواهد شد.»

امر ممتاز و بی بدیلی که آن حضرت، خانواده ی خویش را به اقامه ی آن در هنگام شدائد و سختی ها فرا می خواند:

«کانَ اِذَا أصَابَت أهلَه خَصَاصةٌ نَادَی أهلَه یَا أهلَاه صَلُّوا صَلُّوا»[۱۲]

«هرگاه خانواده اش فقیر و نیازمند می شدند، می فرمود: ای اهل من نماز بگزارید، نماز بگزارید.»

و سنت حسنه ای که امیرالمؤمنین علیه السلام نیز عادت به آن داشتند:

«كَانَ عَلِيٌّ عَلَیهِ­السَّلامُ إِذَا هَالَهُ‏ شَيْ‏ءٌ فَزِعَ‏ إِلَى الصَّلَاةِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة»[۱۳]

«شیوه علی علیه السلام چنان بود كه چون مشكل مهمی برای او پیش می آمد، به نماز می ایستاد و این آیه را می خواند «… و به صبر و نماز پناه ببرید.»

•    زکات

موقف زکات، سومین ایستگاه‏ و گردنه در صراط است که یکایک افراد با آن روبرو خواهند شد و باید نسبت به آن پاسخی مناسب آماده نمایند. دستور واجبی که در آیات قرآن کریم و روایات، با نماز قرین گردیده است تا مکلفین را به جایگاه رفیع آن رهنمون سازد؛ چنان چه خداوند متعال خطاب به پیامبر صلوات الله علیه و آله می فرماید:

«خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»[۱۴]

«از اموال آنان صدقه اى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزه شان سازى و برايشان دعا كن، زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست.»

در این زمینه روایت امام رضا علیه السلام نیز شاهدی گویاست:

«ِانّ اللّه عزّ و جلّ أمر بِثلاثةٍ مقْرُونٍ بِها ثلاثةٌ أُخْرى أمر بِالصّلاةِ و الزّكاةِ فمنْ صلّى و لمْ يُزكِّ لمْ تُقْبلْ مِنْهُ صلاتُهُ و أمر بِالشُّكْرِ لهُ و لِلْوالِديْنِ فمنْ لمْ يشْكُرْ والِديْهِ لمْ يشْكُرِ اللّه و أمر بِاتِّقاءِ اللّهِ و صِلةِ الرّحِمِ فمنْ لمْ يصِلْ رحِمهُ لمْ يتّقِ اللّه عزّ و جلّ»[۱۵]

«همانا خداوند به سه چيز امر فرموده كه همراه با سه چيزند: به نماز و زكات امر كرده، پس هر كس نماز بخواند و زكات ندهد، نماز او قبول نمى شود، به شكر خود و شكر پدر و مادر امر كرده، پس هر كس از پدر و مادرش تشكر نكند، شكر خدا را به جا نياورده است و به تقواى الهى و صله ی رحم امر كرده، پس هر كس صله ی رحم نكند، از خدا هم پروا ندارد.»

امام کاظم علیه السلام نیز درباره ی فلسفه ی وجوب آن فرمودند:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَضَعَ الزَّكَاةَ قُوتاً لِلْفُقَرَاءِ وَ تَوْفِيراً لِأَمْوَالِكُمْ‏»[۱۶]

«خداي متعال، زكات را براي اين واجب كرده تا روزي فقرا تأمين شود.»

دستوری که نه تنها پاک شدن اموال انسان را سبب می گردد، بلکه پاکی نفس و رشد آدمی را به دنبال خواهد داشت و انسان را به مراتب ممتاز کمال نزدیک می سازد؛ در مقابل نیز افرادی که از اطاعت این فرمان سر باز می زنند، به درکات جهنم مبتلا می شوند؛ تا جایی که امام صادق علیه السلام از چنین افرادی با عنوان دزد و سارق یاد می کند:

«السُّرَّاقُ‏ ثَلَاثَةٌ مَانِعُ الزَّكَاةِ وَ مُسْتَحِلُّ مُهُورِ النِّسَاءِ وَ كَذَلِكَ مَنِ اسْتَدَانَ دَيْناً وَ لَمْ يَنْوِ قَضَاءَهُ»[۱۷]

«ربایندگان اموال مردم سه دسته اند: کسی که زکات نمی دهد، کسی که مهریه ی زنان را می خورد و کسی که قرض می کند و نیت پرداختن آن را ندارد.»

توجه به این مطلب نیز ضروری است که چه بسا عنوان زکات در حدیث نبوی شامل خمس نیز گردد؛ تکلیفی که خود از واجبات مهم دین مبین اسلام محسوب می شود و انسان ها در صحنه ی قیامت نسبت به آن مورد محاسبه قرار می گیرند؛ چنان چه امام صادق علیه السلام نسبت به جایگاه خمس در قیامت می فرمایند:

«إِنَ‏ أَشَدَّ مَا يَكُونُ‏ النَّاسُ‏ حَالًا يَوْمَ‏ الْقِيَامَةِ إِذَا قَامَ صَاحِبُ الْخُمُسِ فَقَالَ: يَا رَبِّ خُمُسِي‏»[۱۸]

«سخت ترین موقعیتی که در روز قيامت مردم در آن قرار می گیرند، هنگامی است که صاحب خمس می ايستد و می گويد: پروردگارا! خمس من.»

‏ از حضرت حجت عج الله تعالی فرجه الشریف نیز نسبت به بی مبالاتی پیرامون خمس نقل گردیده است:

«مَنْ‏ أَكَلَ‏ مِنْ‏ أَمْوَالِنَا شَيْئاً فَإِنَّمَا يَأْكُلُ فِي بَطْنِهِ نَاراً وَ سَيَصْلَى سَعِير»[۱۹]

«هر کس چیزی از اموال ما را بخورد، پس همانا شکم و درون خود را از آتش پر کرده است و به زودی در آتش افکنده خواهد شد.»

مواقف چهارم تا هفتم صراط بر اساس حدیث نبی مکرم اسلام صلوات الله علیه و آله عبارت از روزه، حج، جهاد و عدل است که اشخاص مختلف باید نسبت به آن ها پاسخ گو باشند و عبور از صراط بدون آن ممکن نخواهد بود.

•    حق الناس

در روایتی از امام صادق علیه السلام به موضوع حق الناس به عنوان موقفی دیگر از مواقف صراط اشاره شده است که عبور از آن بدون توجه به حقوق مردم ممکن نخواهد بود؛ بدین خاطر مناسب است، ضمن بیان چند روایت، اشاره ای کوتاه به جایگاه حق الناس نیز صورت پذیرد.

امام صادق علیه السلام در کلام گهربار خویش می فرمایند:

«المِرصَادُ قَنطرةٌ عَلى الصّراطِ لايَجُوزها عبدٌ بمظلمةٍ»[۲۰]

«مرصاد، پلى است كه از آن بندگان گرفتار مظالم عبور نمی کنند.»

مسأله ای که خداوند متعال درباره ی آن به پیامبر خویش می فرماید:

«يَا أَخَا الْمُرْسَلِينَ‏ يَا أَخَا الْمُنْذِرِينَ‏ أَنْذِرْ قَوْمَكَ لَا يَدْخُلُوا بَيْتاً مِنْ بُيُوتِي وَ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِي عِنْدَ أَحَدِهِمْ مَظْلِمَةٌ فَإِنِّي أَلْعَنُهُ مَا دَامَ قَائِماً يُصَلِّي بَيْنَ يَدَيَّ حَتَّى يَرُدَّ تِلْكَ الْمَظْلِمَة…»[۲۱]

«اى از تبار پيامبران، اى از تبار هشدار دهندگان، به قوم خود هشدار ده كه هرگاه يكى از آنان نسبت به بنده ای از بندگانم، مظلمه اى به گردن داشته باشد، به هيچ يك از خانه هاى من وارد نشود…»

و رسول خدا صلی ‏الله علیه و آله در حدیثی نسبت به آن، این چنین سفارش می کنند:

«الْمُفْلِسُ مِنْ أُمَّتِي مَنْ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِصَلَاةٍ وَ صِيَامٍ وَ زَكَاةٍ وَ يَأْتِي قَدْ شَتَمَ وَ قَذَفَ هَذَا وَ أَكَلَ مَالَ هَذَا وَ سَفَكَ دَمَ هَذَا وَ ضَرَبَ هَذَا فَيُعْطَى هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ وَ هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ فَإِنْ فَنِيَتْ حَسَنَاتُهُ قَبْلَ أَنْ يُقْضَى مَا عَلَيْهِ أُخِذَ مِنْ خَطَايَاهُمْ فَطُرِحَتْ عَلَيْهِ ثُمَّ طُرِحَ فِي النَّار»[۲۲]

«مفلس و بیچاره از امت من کسی است که در روز قیامت، با نماز و روزه و زکات، در صحرای محشر می آید، یکی را ناسزا گفته و آبروی کسی را برده و مال کسی را خورده و خون انسانی را ریخته و کسی را زده است؛ از اعمال خوب او به شخص طلبکار می دهند تا راضی شود و زمانی که اعمال خوبش به آخر رسد و چیزی از آن باقی نماند، از اعمال بد طلبکار به بدهکار می دهند تا راضی گردد.»

و امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز در باب اهمیت آن می فرماید:

«جَعلَ اللَّهُ سبحانَهُ حُقوقَ عِبادِهِ مُقَدِّمَةً لحُقوقِهِ، فمَن قامَ بحُقوقِ عِبادِ اللَّهِ كانَ ذلكَ مُؤَدّياً إلى‏ القِيامِ بحُقوقِ اللَّه»[۲۳]

«خداوند حقوق بندگانش را مقدم بر حقوق خود قرار داده و کسی که حقوق بندگانش را رعایت کند، حقوق الهی را نیز رعایت خواهد کرد.»

امری که حضرت سید الشهداء علیه السلام را در روز عاشورا وادار می سازد تا بدهکاران حقوق مردم را از جمع خویش جدا ساخته و دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله را دلیل آن بیان فرماید:

«مَنْ ماتَ وَ عَلَیْهِ دَیْنٌ أُخِذَ مِنْ حَسَناتِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ»[۲۴]

«هر کس از دنیا برود و دَیْنى بر ذمّه داشته باشد، از حسنات او در قیامت برداشته مى شود.»

حقیقتی اجتناب ناپذیر که امام خمینی رحمۀ الله ­علیه درباره ی آن به مرحوم حاج احمد آقا می فرماید:

«پسرم! سعی کن که با حق النّاس از این جهان رخت نبندی که کار بسیار مشکل می شود. سر و کار انسان با خدای تعالی که أرحم الراحمین است، بسیار سهل تر است تا سر و کار با انسان ها. به خداوند تعالی پناه می برم از گرفتاری خود و تو و مؤمنین در حقوق مردم و سر و کار با انسان های گرفتار.»[۲۵]

تا جایی که مرجع بزرگوار تقلید مرحوم آیت الله مرعشی نجفی رحمۀ الله علیه در وصیت خویش پیرامون آن مرقوم می دارد:

«سفارش می کنم که شخصی را تعیین کنید، تا با صدای بلند در تشییع جنازه ام، مردم را آگاه کند تا چنان چه کسی حقی بر گردن من دارد و موفق به ادا آن نشده ام و یا کوتاهی کرده ام، از من بگذرد.»[۲۶]

 

 

 

[۱]. الاعتقادات/۷۰

[۲]. مریم/۷۱و۷۲

[۳]. بحارالانوار، ج۸، ص۶۴

[۴]. انبیاء/۱۰۲

[۵]. الکافی، ج۲، ص۱۳۲

[۶]. معانی­ الاخبار، ص۳۲

[۷]. البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص۵۹۵

[۸]. معانی­ الاخبار، ص۳۶

[۹]. بحارالانوار، ج۸، ص۶۸

[۱۰]. بقره/۴۵

[۱۱]. جامع الاخبار (للشعیری)، ص۷۳

[۱۲]. بحارالانوار، ج۸۷، ص۳۷

[۱۳]. الکافی، ج۳، ص۴۸۰

[۱۴]. توبه/۱۰۳

[۱۵]. بحارالانوار، ج۷۱، ص۶۸

[۱۶]. الکافی، ج۳، ص۴۹۸

[۱۷]. وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۲۶۸

[۱۸]. بحارالانوار، ج۹۳، ص۸۸

[۱۹]. کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۵۲۱

[۲۰]. بحارالانوار، ج۸، ص۶۴

[۲۱]. بحارالانوار، ج۸۱، ص۲۵۷

[۲۲]. بحارالانوار، ج۶۹، ص۶

[۲۳]. غرر الحکم و درر الکلم، ص۳۴۰

[۲۴]. احقاق الحق، ج۱۹، ص۴۲۹

[۲۵]. صحیفه امام، ج ۱۶، ص۲۲۴

[۲۶]. وصیت نامه آیۀ الله مرعشی نجفی(ره)