زاد راه/ تقوا، پیوندها و پیوست ها(بخش اول)

درباره اهمیت تقوا و ضرورت تحصیل این گوهر ارزنده، در قرآن کریم و احادیث عترت طاهرین علیهم السلام سخنان بی شماری وارد شده است که هر کدام می تواند، جایگاه والا و ممتاز تقوا را تبیین نماید، اما مسأله ای که کمتر به آن توجه شده است، پیوند و ارتباط تنگاتنگ تقوا با عناوین مهمی همچون ایمان، اطاعت، ولایت، اخلاص و … است که بر اهمیت فوق العاده این موضوع دینی افزوده است…

****************************************************

«زاد راه/ تقوا، پیوندها و پیوست ها(بخش اول)»

پدید آورنده: سید محمد شاهچراغی

دسته بندی: خطبه

در آیات قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام دین به شجره تنومندی تشبیه شده که برخوردار از ریشه ها‌ی ثابت و مستحکم توحید و ولایت است؛ درختی که وجود میوه های شیرین و فراوان آن، نشان از رشد و بالندگی این درخت پر برکت دارد؛ میوه هایی که هر یک خواص بی شماری را در خود نهفته ساخته است.

یکی از این ثمرات ارزشمند که بررسی ابعاد آن، در سلسله مقالات «زاد راه» صورت می پذیرد، تقوا و پرهیزکاری است؛ محصولی که می توان از آن به عنوان کامل ترین میوه ی درخت اسلام یاد کرد. چنان چه امیرالمؤمنین علیه السلام در سخن کوتاه خویش نسبت به آن می فرماید:

«التّقوى ثَمَرَةُ الدِّينِ‏ وَ أمارَةُ اليَقِينِ»‏^[۱] 

«پرهيزکارى ميوه ی دين دارى و نشانه ی يقين [به مبدأ و معاد] است.»

هر کجا دستورات دین به طور دقیق اجرا شود، محصول آن نیز به دست خواهد آمد؛ پس اگر فردی ادعای دین داری نماید، اما شاهد میوه ی آن، یعنی تقوا نباشد، باید بداند، دین الهی در جان او وارد نشده است. بر این اساس تا زمانی که تقوا در جان آدمی نهادینه نشود و انسان از یکایک گناهان اجتناب نورزد، دینش کامل نمی شود و همچون شاخه ای خشک و بی ثمر که در شعله های آتش می سوزد، گرفتار آتش قهر و غضب خداوند می شود.

درباره اهمیت تقوا و ضرورت تحصیل این گوهر ارزنده، در قرآن کریم و احادیث عترت طاهرین علیهم السلام سخنان بی شماری وارد شده است که هر کدام می تواند، جایگاه والا و ممتاز تقوا را تبیین نماید؛ اما مسأله ای که کمتر به آن توجه شده است، پیوند و ارتباط تنگاتنگ تقوا با عناوین مهمی همچون ایمان، اطاعت، ولایت، اخلاص و … است که بر اهمیت فوق العاده این موضوع دینی افزوده است و ضرورت دارد پیرامون آن نکاتی مطرح شود.

• ایمان و تقوا

خداوند متعال در سوره ی مبارکه ی حدید، مؤمنان را به تحصیل تقوا و ایمان هرچه بیشتر فرا می خواند و سه پاداش ارزشمند را به تقوا پیشگان با ایمان وعده می دهد؛

«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيم‏»^[۲]

«اى كسانى ‏كه ايمان آورده ايد از خدا بپرهيزيد و به رسولش ايمان بياوريد تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد و براى شما نورى قرار دهد كه با آن در ميان مردم و در مسير زندگى خود، راه برويد و گناهان شما را ببخشد و خداوند آمرزنده و مهربان است.»

نخستین پاداش خداوند به مؤمنان پرهیزکار آن است که دو سهم[۳] از رحمت خود را به ایشان می بخشد؛ دو سهمی که به معنای رحمت دنیا و آخرت آمده است و یا آن طور که برخی از مفسران گفته اند، به معنای پاداش مداوم و پی‌ در پی خداوند متعال خواهد بود. دومین پاداش مؤمنان نیز نوری است که به اهل تقوا و ایمان ارزانی می دارد تا در پرتو آن حرکت کرده و از انحراف و گمراهی مصون باشند. این‌ نور همچون چراغی فروزان مسیر زندگی انسان را در دنیا روشن می سازد و در روز واپسین، روشنگر راه بهشتیان خواهد بود. در مقابل، گنه کارانی که برخوردار از موهبت تقوا نبوده اند، در قیامت از این نور خدادادی محروم و بی نصیب می مانند؛ بدین خاطر از بهشتیان تقاضا می کنند که نگاهی به آن ها بیندازند تا از نور وجودی آنان بهره مند شوند؛

«يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ»[۴]

«روزى كه مردان و زنان منافق به مؤمنان مى گويند: نظرى به ما بيفكنيد تا از نور شما شعله اى برگيريم.»

اما پرهیزکاران که در سایه ی لطف و رحمت بی انتهای خداوند قرار دارند، چنین پاسخ می دهند:

«قيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً»[۵]

‏«به آن ها گفته مى شود: به پشت سرِ خود بازگرديد و كسب نور كنيد.»

چرا که ما این نور را از دنیا تهیه کرده ایم، شما نیز به دنیا برگشته و نور راه خویش را فراهم نمایید، در حالی که برگشتن به دنیا مقدور آنان نیست!

سومین پاداش پروردگار متعال در آیه ی شریفه نیز غفران و آمرزش گناهان است که نصیب و بهره مؤمنان پرهیزکار خواهد شد؛

«… وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيم‏»^[۶]

«… و خداوند گناهان شما را ببخشد و خداوند آمرزنده و مهربان است.»

نکته ی دیگر در این زمینه مطلبی است که در کلام ارزشمند امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده است؛ آن حضرت با تأکید بر پیوند عمیق و ناگسستنی ایمان و پرهیزکاری، تقوا را ثمره و نتیجه ی ایمان دانسته اند؛

«الْإِيمَانُ شَجَرَةٌ أَصْلُهَا الْيَقِينُ وَ فَرْعُهَا الْتُّقَى»‏[۷]

«ایمان همانند درختی است که ریشه اش یقین و میوه اش تقوا است.»

هم چنان که از درخت بی ثمر، بهره ی چندانی عاید انسان نمی شود، ایمان بدون تقوا نیز فایده ای نخواهد داشت و اگر کسی به دنبال بهره مندی از رحمت، نور و آمرزش خداوند که در سوره ی مبارکه ی حدید از آنها یاد شده، باشد، باید باروری ایمان خویش را مورد نظر قرار دهد و میزان محصول آن را در نظر گیرد.

اگر چه این محصول در افراد مختلف متفاوت و دارای درجات متعدد است و سبب فضیلت و برتری برخی از اهل تقوا نسبت به سایر پرهیزکاران خواهد شد. حقیقتی که مولی الموحدین حضرت علی و امام صادق علیهماالسلام در بیان خویش بر آن تأکید نموده‌ و ضمن اشاره به مراتب ده گانه ی ایمان، شخصیت های ارزنده‌ و برجسته ای همچون مقداد بن أسود، ابوذر غفاری و سلمان فارسی را به ترتیب از درجات هشتم، نهم و دهم آن برخوردار دانسته اند.[۸]  در همین زمینه باید توجه داشت، اگر سلمان فارسی – که به امر رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله سلمان محمّدی لقب گرفت[۹] – در بین مردم از بالاترین درجه ی ایمان و در نتیجه از بالاترین مراتب تقوا برخوردار می شود، والاترین درجه ی پرهیزکاری، از آنِ اهل بیت علیهم السلام است که پیشوای پرهیزکاران اند و برتر از تقوای آنان تقوایی نیست، چرا که از همه ی رذایل و بدی ها پیراسته و به همه‌ی فضایل و خوبی ها آراسته اند.

• ولایت و تقوا

خداوند متعال در سوره ی مبارکه ی طلاق با تبیین یکی از مهم ترین آثار و فواید تقوا، اجتناب و دوری از گناهان را سبب گشایش و رهایی انسان از مشکلات دنیا و مصایب آخرت معرفی می کند؛

«مَن یَتَّقِ اللهَ یَجعَل لَه مَخرَجاً * وَ یَرزُقه مِن حَیثُ لا یَحتَسِب وَ مَن یَتَوَکَّل عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسبُه اِنَّ اللهَ بالِغُ اَمرِه قَد جَعَلَ اللهُ لِکُلِّ شَیءٍ قَدراً»[۱۰]   

«هر كس تقواى الهى را پيشه كند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى كند و او را از جایى ‏كه گمان ندارد، روزى مى دهد و هر كس بر خداوند توكل كند، كفايت امرش را مى كند. خداوند فرمان خود را به انجام مى رساند و خدا براى هر چيزى اندازه اى قرار داده است.»

بر اساس این آیه ی مبارکه، تقوا و پرهیز از گناه، کلید رهایی تمام مشکلات است و هر کس که به زینت تقوا و توکل بر خداوند آراسته شود، خداوند او را از همه ی گرفتاری ها رهایی می بخشد. چنان چه ابوذر غفاری از رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله نقل می کند که آن حضرت درباره ی اهمیت این آیه ی مبارکه فرمودند:

«إنّى لَأَعلَمُ آيةً لو أَخَذَ بِها النّاسُ‏ لَكَفَتهُم – وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ … – »[۱۱]

«همانا من آیه ای را می دانم که اگر تمام مردم به آن عمل کنند، برای همه کافی است؛ [سپس این آیه ی شریفه را خواندند] هر كس تقواى الهى را پيشه كند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى كند.»

بنابر سخن نبی مکرم اسلام صلوات الله علیه و آله، اگر در قرآن کریم، به عنوان کتاب هدایت بشر، غیر از این آیه، آیه ی دیگری نبود، همانا برای هدایت و راهنمایی مردم کافی بود؛ کلامی که گواه بر جایگاه و موقعیت ممتاز تقوا و پرهیزکاری است.

امام باقر علیه السلام نیز در نامه ای که برای یکی از دوست داران و شیفتگان خاندان رسالت به نام سعد‌الخیر نوشتند، ضمن توصیه به رعایت پرهیزکاری، تقوا را به عنوان تنها راه رهایی انسان از خطر هلاکت و غرق شدن در زشتی ها معرفی کرده و مرقوم داشتند:

«… بِالتَّقْوَى نَجَا نُوحٌ وَ مَنْ مَعَهُ فِي السَّفِينَةِ»[۱۲]

«… به واسطه ی تقوا بود که حضرت نوح و پیروان ایشان که در کشتی بودند، نجات یافتند.»

سپس حضرت در ادامه نامه، نجات حضرت صالح و همراهان ایشان از بلای صاعقه را نیز در گرو تقوای الهی دانسته و فرمودند:

«بِالتَّقْوَى نَجَا … صَالِحٌ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الصَّاعِقَةِ»[۱۳]

«حضرت صالح و همراهان او نیز به سبب تقوا از خطر صاعقه نجات یافتند.»

اگر به آیات و روایات تقوا و پرهیزکاری به عنوان کشتی نجات بشریت در برابر امواج سهمگین گناه و رهایی از منجلاب تباهی دنیا و عذاب آخرت نگریسته شود و از طرفی به روایاتی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله ولایت ائمه هدی علیهم السلام را کشتی نجات بخش معرفی کرده اند، هم چون روایت ذیل توجه گردد،

«إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ فِي قَوْمِهِ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَكَ وَ مَنْ رَكِبَهَا نَجا»[۱۴]

«مَثَل خاندان من همچون كشتى نوح است؛ هر كسی از آن باز ماند، هلاک شد و هر که در آن نشست، نجات یافت.»

مشخص می شود، پرهیز از گناهان، زمانی تأثیر می گذارد و انسان را به مراتب کمال نزدیک می سازد که با پذیرش ولایت اهل بیت علیهم السلام و اعتقاد به امامت ایشان همراه گردد.

• اطاعت و تقوا

در نگاه پیشوایان اسلامی، ملاک برتری انسان ها نسبت به یکدیگر، پرهیزکاری و فرمان برداری از دستورات الهی است، از این رو حضرت رضا علیه السلام به فردی که سوگند یاد کرده و ایشان را بهترین انسان دانسته بود، فرمودند:

«لَا تَحْلِفْ يَا هَذَا خَيْرٌ مِنِّي مَنْ كَانَ أَتْقَى لِلَّهِ تَعَالَى وَ أَطْوَعَ لَهُ»[۱۵]

«اى مرد! سوگند مخور، بهتر از من، كسي است كه تقوايش نسبت به خداوند متعال بيشتر و اطاعتش افزون تر است.»

و در ادامه‌ ضمن قرائت آیه ی سیزدهم از سوره ی مبارکه ی حجرات فرمودند:

«وَ اللَّهِ مَا نُسِخَتْ هَذِهِ الْآيَةُ – وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ-‏»[۱۶]

«به خدا قسم اين آيه منسوخ نشده است كه خداوند متعال فرموده است: ما شما را به صورت قبایل گوناگونی قرار داديم تا به آن نام ها شناخته شويد، اما گرامي ترين شما در نزد خدا پرهيزكارترين شما است.»

این روایت گران بها در بردارنده این حقیقت است که فضیلت و کرامت انسانی در اختیار افراد معین نیست و به جمعی محدود نشده است؛ بلکه هر شخص می تواند با بهره مندی از گوهر تقوا و اطاعت پروردگار جهان در رتبه ای ممتاز قرار گیرد.

• اخلاص و تقوا

اعمال و رفتار انسان، آن گاه ارزشمند است و بر عیار و اعتبار صاحب عمل در نزد خدا می افزاید که مورد پذیرش خداوند سبحان باشد؛ امری که سبب می گردد، بندگان خداوند با انجام مراقبت در رفتار و کردار خویش و انجام کار به قصد تقرب به درگاه خداوند متعال، زمینه ی قبولی اعمال خویش را در پیشگاه آفریدگار مهربان فراهم سازند. حقیقت ارزشمندی که حضرت علی علیه السلام در کلام نورانی خویش این چنین بر آن تأکید می نماید:

 «صِفَتَانِ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْأَعْمَالَ إِلَّا بِهِمَا التُّقَى وَ الْإِخْلَاص‏»[۱۷]

«دو صفت است كه خدای سبحان، اعمال انسان را جز به آنها قبول نمى كند؛ تقوا و إخلاص عمل‏.»

پیوند و ارتباط این دو ویژگی مهم از آن روست که خواسته ها و فرامین خداوند متعال به دو بخش اوامر و نواهی تقسیم و انجام دستورات و پرهیز از محرمات دینی بر همگان واجب شده است و در این میان اخلاص، زاد راهی ارزنده در مسیر اطاعت اوامر پروردگار متعال و تقوا مرکبی راهوار در راه اجتناب از نواهی خداوند است، زیرا آنچه انسان را از گناه و نافرمانی حق دور نگه می دارد، تقوا و خداترسی اوست.

البته از منظر دیگر اخلاص و تقوا را می توان حقایق نزدیک به هم یافت، زیرا در برخی از تعابیر دینی، اخلاص، به اجتناب از محرمات تفسیر می شود؛ هم چون کلام نورانی پیشوای پرهیزکاران حضرت علی علیه السلام که فرمودند:

«تَمَامُ الْإِخْلَاصِ تَجَنُّبُكَ الْمَعَاصِي‏»[۱۸]

«کمال اخلاص به پرهیز تو از گناهان است.»

ترک انگیزه های غیر الهی و اجتناب از گناهان، علاوه بر قبولی اعمال، باعث می شود که انسانِ با اخلاص و پرهیزکار، هیچ گاه در دام شیطان و نفس امّاره گرفتار نشود؛ این در حالی است که شیاطین انس و جنّ از ولادت تا آخرین لحظات زندگی در دنیا انسان را به ارتکاب گناهان ترغیب می کنند و او را به بندگی و اطاعت نفس اماره فرا می خوانند و با انجام و ارتکاب برخی از گناهان نیز دست از سر شخص بر نمی دارند؛ بلکه می کوشند تا او را به دره ی مُهلک کفر و بی دینی بکشانند. اگرچه انسان در همین شرایط سخت و دشوار می تواند با بهره مندی از سرمایه ی ارزشمند اخلاص و تقوا از دام شیطان رهایی یابد و با دو بال اخلاص و تقوا به سوی کمال بی نهایت پرواز کند.

[۱]. غرر الحكم و درر الكلم، ص ۹۱

[۲]. حدید/ ۲۸

[۳]. کفیل یا از ریشه «کِفل» به معنی بهره ای است که نیاز انسان را برطرف کند و یا از ریشه «کَفَل» به معنی آنچه را که مایه نگهداری است، می باشد.  تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۳۹۵

[۴]. حدید/ ۱۳

[۵]. حدید/ ۱۳

[۶]. حدید/ ۲۸

[۷]. عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص ۲۲

[۸]. قالَ الصّادِقُ علیه السلام: «الْإِيمَانُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ … وَ كَانَ سَلْمَانُ فِي الْعَاشِرَةِ وَ أَبُو ذَرٍّ فِي التَّاسِعَةِ وَ الْمِقْدَادُ فِي الثَّامِنَة» الخصال، ج‏۲، ص۴۴۸

[۹]. عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج‏۲، ص ۶۴

[۱۰]. طلاق/ ۲-۳

[۱۱]. تفسیر نور الثقلین، ج۵، ص ۳۵۷

[۱۲]. الكافي، ج‏۸ ، ص ۵۲

[۱۳]. الكافي، ج‏۸ ، ص ۵۲

[۱۴]. بحار الأنوار، ج‏۳۱، ص ۲۷۷

[۱۵]. عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج‏۲، ص۲۳۶

[۱۶]. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج ۲، ص ۲۳۶

[۱۷]. غرر الحكم و درر الكلم، ص ۴۲۳

[۱۸]. تحف العقول، ص ۸۶