تربیت کودکان/ وظایف پدر و مادر(بخش اول)

دین انسان ساز اسلام به عنوان تنها مکتب الهی، با توجه به شناخت کامل از هستی و نیازها‌ی حقیقی انسان، به‌منظور تربیت نسل شایسته و پرهیزکار، سفارشات و دستورات جامع خویش را مشتمل بر دوران های مختلف زندگی انسان، در اختیار بشریت قرار داده است…

****************************************************

«تربیت کودکان/ وظایف پدر و مادر(بخش اول)»

 

پدید آورنده: سید علی شاهچراغی

دسته بندی: مقاله

 

از مهمترین وظایف اجتماعی انسان، تربیت فرزندان نیکو و مفید است؛ مسأله ای که مکاتب مختلف فکری را بر آن داشته تا بر اساس رأی، اندیشه‌ و اصول خویش درباره ی آن به ارائه برنامه پرداخته و مردم را به عمل بر طبقش دعوت نمایند. در این بین، دین انسان ساز اسلام به عنوان تنها مکتب الهی، با توجه به شناخت کامل از هستی و نیازها‌ی حقیقی انسان، به‌منظور تربیت نسل شایسته و پرهیزکار، سفارشات و دستورات جامع خویش را مشتمل بر دوران های مختلف زندگی انسان، در اختیار بشریت قرار داده است. محققان علوم دینی نیز با اتکاء به این منابع غنی و پر محتوا، ضمن بررسی زوایای مختلف مسأله ی تربیت، مطالب ارزشمند و گران بهایی را استخراج و تبیین نموده اند.

آن چه در ادامه می آید، نگاهی است به این موضوع بسیار مهم از منظر آیات و روایات معصومین علیهم السلام که در بخش های مختلف تقدیم می شود.

وظایف پدر و مادر

پدر و مادر به عنوان اولین رکن تشکیل دهنده ی خانواده این توانایی را داراست تا بنیان گذار مسیری سراسر خیر و سعادت برای فرزندان خویش باشد و سنگ بنای اصلاح جامعه را بر جای‌ نهد؛ در مقابل، بی توجهی و عدم انجام تکالیفی که خداوند بر عهده ی ایشان گذارده است، سبب خیانت در امانت الهی و زمینه ساز تباهی و انحطاط اخلاقی فرزندان می شود. خداوند متعال نیز در سوره مبارکه تحریم وظیفه ی سنگین مراقبت و تربیت اهل خانه را بر عهده والدین گذارده و در این خصوص به آنان هشدار می دهد؛

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَة»[۱]

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خود و خانواده خود را از آتشى كه هيزم آن، مردم و سنگ ها هستند، نگه داريد.»

الگویی از قرآن

انسان های بزرگ در اعصار مختلف تاریخ در خانواده هایی رشد یافته اند که پدران و مادران شان به پاکی، طهارت، تقوا و علم آراسته بوده و در مسیر تربیت فرزندان، به وظایف خویش عمل کرده اند. همین امر سبب شده تا در قرآن کریم از برخی خانواده ها به عنوان خاندان نمونه و برگزیده یاد ‌شود و از فرزندان‌‌ آنان تجلیل به عمل آید؛ خاندانی هم چون ابراهیم و عمران.

«اِنَّ اللّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ»[۲]

«به يقين خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهيم و خاندان عمران را بر مردم جهان برترى داده است.»

(با توجه به این نکته که در قرآن کریم هر جا نام «عمران» مطرح شده، مقصود پدر حضرت مریم سلام الله علیها است و نه پدر حضرت موسی علیه السلام که با فاصله زمانی بیش از یک هزار و هشتصد سال از هم دیگر می زیسته اند.) باید دانست، خداوند متعال، دودمان با عظمت عمران را، به سبب پاکی، تقوا و جهاد در راه دین الهی بر دیگران فضیلت بخشیده و در زمره برگزیدگان عالم قرار می دهد و از نسل این دودمان پاک و بلند ‌مرتبه حضرت مریم سلام الله علیها، مادر حضرت عیسی علیه السلام را متولد می سازد. این مادر برجسته که نقش بی مانندش در ولادت و تربیت حضرت عیسی‌ علیه السلام بر کسی پوشیده نیست، خود، از پدری هم چون عمران و مادری با معرفت و کمال به نام حنّه[۳] چشم به جهان گشوده است.

سخن قرآن کریم درباره تولد حضرت مریم سلام الله علیها این گونه است:

«إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَکَ ما في‏ بَطْني‏ مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّکَ أَنْتَ السَّميعُ الْعَليمُ * فَلَمَّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُها أُنْثي‏ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَيْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثي‏ وَ إِنِّي سَمَّيْتُها مَرْيَمَ وَ إِنِّي أُعيذُها بِکَ وَ ذُرِّيَّتَها مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ»^[۴]

«چون زن عمران گفت: پروردگارا! آنچه در شكم خود دارم، نذر تو كردم تا آزاد شده [از مشاغل دنيا و پرستش گر تو] باشد، پس از من بپذير كه تو خود شنواى دانايى. پس چون فرزندش را بزاد، گفت: پروردگارا! من دختر زاده ام و خدا به آنچه او زاييد، داناتر بود و پسر چون دختر نيست و من نامش را مريم نهادم و او و فرزندانش را از شيطانِ رانده‏ شده به تو پناه مى دهم.»

حنّه که زنی پرهیزکار و مؤمنه بود، فرزند در رحم خود را نذر خدمت و بندگی درگاه خداوند متعال می کند، اما پس از وضع حمل، آگاه می شود که فرزندش پسر نیست، در حالی که تنها پسران قادر به خدمت در معبد هستند. این مادر بزرگوار، نام دختر خویش را «مریم» به معنای بانوی اهل عبادت‌ و خدمت‌ می گذارد تا این نام گذاري، نهايت عشق و علاقه‌‌ او را براي وقف فرزند در مسير بندگي و عبادت خدا نشان ‌دهد.[۵] خداوند متعال نیز نذر مخلصانه حنّه را می پذیرد و مریم را به تربیتی نیکو پرورش می دهد:

«فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا»[۶]

«پس خدا او را به نیکویی پذیرفت و به تربیتی نیکو پرورش داد.»

حضرت مریم علیهاسلام با عنایت الهی برای نخستین بار از خادمان بیت المقدس قرار می گیرد و هرچه بر سنش افزوده می شود، به سبب خودسازی و مراقبه‌، جلال و عظمت در وی نمایان تر می گردد و در مسیر تحصیل مقامات معنوی تا آن جا پیش می رود که هرگاه حضرت زکریا علیه السلام وارد محراب او می شود، غذایی بهشتی و آسمانی نزد مریم می یابد.

«كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللّهِ إنَّ اللّهَ يَرْزُقُ مَن يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ»[۷]

«و هر وقت كه زكريا به محراب نزد او مى رفت، پيش او خوردنى مى يافت. مى گفت: اى مريم، اين ها براى تو از كجا مى رسد؟ مريم مى گفت: از جانب خدا؛ زيرا او هر كس را كه بخواهد بى حساب روزى مى دهد.»

علامه مجلسی رحمۀ الله علیه از ابن عباس درباره مقام معنوی حضرت مریم سلام الله علیها نقل می کند:

«آن گاه که مریم نه ساله شد، روزها روزه می گرفت و شب ها به عبادت می پرداخت و آن چنان در پرهیزگاری و معرفت پروردگار رفعت یافت که از احبار و پارسایان روزگار خود سبقت جست.»[۸]

مقام این بانو به‌ مرتبه ای می رسد که خداوند متعال در وصفش می فرماید:

«وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتي‏ أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فيهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِکَلِماتِ رَبِّها وَ کُتُبِهِ وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتينَ»[۹]

«و مریم دختِ عمران را (مثل آورد)، همان کسی که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتاب های او را تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود.»

حال، بانویی چنین طاهره و مؤمنه شایستگی‌ می یابد تا حضرت مسیح علیه السلام در دامن و آغوشش رشد ‌یابد و از شیره ی جانش آب حیاتی ‌نوشد که زمینه ی رسالتش فراهم ‌آید. همان گونه که فاطمه ی زهرا سلام الله علیها به عنوان الگوی تمام زنان و مادران عالم، فرزندانی را تربیت می نماید که مسیر عالم را برای همیشه معین و مشخص می سازند؛ مادری که با یک دست گهواره ای را تکان می دهد و با دست دیگرش سرنوشت دنیا را رقم می زند؛ و همین است که بهشت باید به پابوسی چنین مادرانی افتخار نماید؛

«الجنّة تحت‏ أقدام‏ الامّهات»‏[۱۰]

«بهشت زیر پای مادران است.»

در این راستا و به منظور بررسی هر چه بهتر نقش والدین در تربیت فرزندان به مطالبی اشاره می شود.

•  نقش تغذیه

مسأله ی تغذیه ی صحیح و سالم کودکان که در شکل گیری شخصیت فرزندان و سرنوشت آنان تأثیر فراوانی بر جای می گذارد، از اموری است که توجه به آن از زمان شکل گیری نطفه تا مراحل بعدی زندگی فرزند، مورد تأکید و سفارش قرار گرفته است. دین مبین اسلام در این زمینه به مباحثی هم چون غذای حلال، شیر مادر و اخلاق و رفتار زن شیردهنده توجه دارد که درباره هر یک نکاتی مطرح می شود.

غذای حلال

بدون تردید – همان گونه که اشاره شد – غذا و پاکی و قذارت آن در وجود انسان تأثیر گذاشته و عاقبت و فرجام شخص را دچار تغییر می نماید؛ از این رو امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«كَسْبُ‏ الْحَرَامِ‏ يَبِينُ‏ فِي‏ الذُّرِّيَّة»[۱۱]

«درآمد حرام در نسل آشكار مي شود.»

اهمیت غذای حلال تا بدان مرتبه است که قرآن کریم و معصومین علیهم السلام، نسبت به شراکت شیطان در نسل انسان هشدار داده و به پیروان خویش مراقبت در این خصوص را گوشزد می نمایند؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله با استناد به آیه ی شریفه ی قرآن کریم درباره اثر سوء غذای حرام، خطاب به ابن مسعود فرمودند:

«يَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَانْظُرْ أَنْ لَا تَأْكُلَ الْحَرَامَ وَ لَا تَلْبَسَ الْحَرَامَ وَ لَا تَأْخُذَ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا تَعْصِ اللَّهَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ لِإِبْلِيسَ‏ «وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ‏ اسْتَطَعْتَ‏ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ وَ شارِكْهُمْ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلَّا غُرُورا[۱۲]»[۱۳]

«اى پسر مسعود! مراقب باش، حرام نخورى و حرام نپوشى و از مال حرام نگيرى و نافرمانى خدا را نكنى؛ زیرا خداى تعالى به ابليس مي فرمايد: «و هر که را توانستی با آواز خود تحریک کن و به لغزش افکن و با جمله لشکر سوار و پیاده ات بر آن ها بتاز و در اموال و اولاد هم با ایشان شریک شو و به آن ها وعده[های دروغ و فریبنده] بده؛ و شیطان به ایشان وعده نمی دهد، جز غرور و نیرنگ.»

محمد بن مسلم نیز می گوید: از امام باقر علیه السلام، درباره ی شراکت شیطان، در اموال و اولاد پرسیدم. حضرت فرمودند:

«مَا كَانَ مِنْ مَالٍ حَرَامٍ فَهُوَ شِرْكُ‏ الشَّيْطَانِ‏ قَالَ وَ يَكُونُ مَعَ الرَّجُلِ حَتَّى يُجَامِعُ فَيَكُونُ مِنْ نُطْفَتِهِ وَ نُطْفَةِ الرَّجُلِ إِذَا كَانَ حَرَاماً.»[۱۴]

«هر مالی که از راه حرام به دست آید، شیطان در او شریک است و این غذای حرام با مرد است تا این که با همسرش نزدیکی می کند، پس اگر از مال حرام شکل گرفته باشد، از نطفه ی شیطان و نطفه ی این مرد است.»

شیر مادر

دستورات متعدد پیامبر اعظم و اهل بیت علیهم السلام درباره شیر مادر به عنوان بهترین غذا برای کودکان نیز مسأله ای بسیار مهم است که نباید از آن غفلت ورزید؛ غذایی که با روح و جسم کودک تناسب کامل دارد و از خونی پدید آمده که جنین، نُه‌ ماه از آن تغذیه کرده و با آن ارتباط کامل داشته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این زمینه نیز می فرمایند:

«لَيسَ لِلصَّبىِّ لَبَنٌ خَيرٌ مِن لَبَنِ اُمِّهِ.»[۱۵]

«براي كودك، هيچ شيري بهتر از شير مادر نيست.»

اهمیت شیر مادر و دوران شیردهی چنان است که اسلام حتی در ارتباط با جزئیات این مسئله به بیان نکات ارزشمندی پرداخته است. به عنوان‌ نمونه در دستورات قرآنی مدت زمان شیردهی مشخص و معین می گردد تا مادران ارتباط مستمر و عاطفی خویش با فرزندان را حفظ نمایند؛

«وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ»[۱۶]

«و مادران باید فرزندان خود را دو سال کامل شیر دهند، البته آن کسی که خواهد، فرزند را شیر تمام دهد، و به عهده صاحب فرزند است [یعنی پدر] که خوراک و لباس مادر را به حد متعارف بدهد.»

بدین جهت در احکام اسلامی و قوانین حقوقی، زنانی که از همسران خویش طلاق می گیرند، از این حق برخوردار می شوند تا دو سالگی فرزند به او شیر دهند و کسی نمی تواند این حق را از ایشان سلب نماید.

سفارش امام صادق علیه السلام خطاب به ام‌اسحاق نیز در زمینه آداب شیردهی بسیار آموزنده است؛

«يَا أُمَ‏ إِسْحَاقَ‏ لَا تُرْضِعِيهِ مِنْ ثَدْيٍ وَاحِدٍ وَ أَرْضِعِيهِ مِنْ كِلَيْهِمَا يَكُونُ أَحَدُهُمَا طَعَاماً وَ الْآخَرُ شَرَاباً.»[۱۷]

«اى مادر اسحق، از يك پستان شير مده، از هر دو پستان شير بده كه يكى به عوض طعام است و ديگرى به عوض آب.»

طهارت زن شیرده

اسلام به شیردهی مادران و ارتباط مستمر ایشان با کودکان سفارش و تأکید می نماید؛ اما در مواردی که چاره ای جز گرفتن دایه برای فرزند نباشد، نسبت به طهارت روح و روان زن شیرده و ویژگی های اخلاقی او توصیه می کند؛ زیرا رشد گوشت و پوست و استخوان کودک به واسطه ی شیر خواهد بود و این ارتباط در اخلاق، رفتار و سرنوشت فرزند تأثیر فراوان برجای خواهد گذاشت. سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره چنین است:

«تَخَيَّرُوا لِلرَّضَاعِ كَمَا تَتَخَيَّرُونَ لِلنِّكَاحِ، فَإِنَّ الرَّضَاعَ يُغَيِّرُ الطِّبَاع‏‏»

«در امر دايه و شير دادن كودك دقت كنيد و بهترين افراد را انتخاب كنيد، هم چنان كه در انتخاب همسر دقت مي كنيد؛ زيرا شير دادن، طبيعت كودك را تغيير مي دهد.»

امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در بیانی می فرماید:

«انْظُرُوا مَنْ‏ يُرْضِعُ‏ أَوْلَادَكُمْ‏ فَإِنَّ الْوَلَدَ يَشِبُّ عَلَيْهِ.»[۱۸]

«بنگريد كه چه كسي فرزندان تان را شير مي دهد، چرا كه كودك به همين شير رشد پيدا مي كند.»

و از امام باقر علیه السلام نقل شده است؛

«اسْتَرْضِعْ لِوَلَدِكَ بِلَبَنِ‏ الْحِسَانِ‏، وَ إِيَّاكَ وَ الْقِبَاحَ؛ فَإِنَّ اللَّبَنَ قَدْ يُعْدِي‏.»[۱۹]

«براي فرزند خود از زنان زيبا، شيردهي بخواه و از زنان زشت و بدکردار بپرهيز، چرا كه شير، گاهي اثرگذار است.»

آن حضرت در حديث ديگري می فرماید:

«عَلَيْكُمْ‏ بِالْوُضَّاءِ مِنَ الظُّؤْرَةِ فَإِنَّ اللَّبَنَ يُعْدِي‏.»[۲۰]

«بر شما باد به دايه هاي زيبا و پاكيزه، چرا كه شير اثر گذار است.»

و نیز این سفارش رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله:

«لَا تَسْتَرْضِعُوا الْحَمْقَاءَ وَ لَا الْعَمْشَاءَ فَإِنَّ اللَّبَنَ يُعْدِي.»[۲۱]

«زنان احمق و کم بین را براى شیردادن به کودکان خود اختیار نکنید، چرا که شیرِ زن در بچه اثر می گذارد.»

در بعضی روایات نیز سفارش شده که در شیر دادن به کودک از زنان ناپاك و ديوانه اجتناب گردد.[۲۲]

شیر مادر و محبت اهل بیت (ع)

یکی از گروه هایی که در روایات از شیردادن آنان به فرزندان مؤمنین نهی شده‌ و باید به طور خاص به آن توجه داشت، زنانی هستند که از محبت اهل بیت علیهم السلام بهره ای ندارند؛ دستوری که به طریق‌اولی زنان ناصبی و سب کننده فرزندان رسول خدا را شامل می شود. در این زمینه از امام صادق علیه السلام روایت شده است:

«رَضَاعُ‏ الْيَهُودِيَّةِ وَ النَّصْرَانِيَّةِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ رَضَاعِ النَّاصِبِيَّةِ»[۲۳]

«دایه یهودی و مسیحی نزد من از دایه ناصبی (دشمن اهل بیت) محبوب تر است.»

اثر شیردادن ناصبی و دشمن اهل بیت تا حدی است که در قضایای مختلف تاریخ هم چون عاقبت سوء فرزند شهید آیۀ الله شیخ فضل ‌الله نوری می توان آن را مشاهده نمود؛ فرجام ننگینی که این عالم بزرگوار بر اساس نقل ذیل خبر آن را داده بود؛

«از مرحوم حاج شيخ فضل الله نورى پرسيدند كه چرا يكى از اين پسران شما بدين غايت شرور (يخرج الميت من الحى و الظلمه من النور) شده؟ فرمود: آن چيزهایى كه من از اين ديده ام و مى بينم، شما نديده ايد؛ بعداً خواهيد ديد، اين همانا قاتل من خواهد بود و كسى است كه در پاى دار من كف زنان، اظهار مسرّت كرده و تبريك گويان باشد، گفتند: از چه رو اين آثار از او ناشى مى گردد، فرمود: از آن كه شيرى كه خورده، نجس و خبيث بوده، شيردهى كه او را تربيت نموده، نجس و پليد بوده است. گفته داستان او را بيان فرمایيد. فرمود: آن زمانى كه در سامراء در محضر استاد بزرگ، ميرزاى شيرازى مشرف بودم، خداوند اين پسر را به من داد. مادرش بى شير بود، ناچار به گرفتن دايه و مرضعه براى او شديم، بدون تحقيق زنى را براى دايگى او اجير گرفته و به تربيت او گماشتم، تا حدود دو سال شير داد، بعد معلوم گرديد كه آن زن ناصبى و از خوارج بوده و دو سال شير ناپاك به او داده است، (قضى الامر الذانى لا يعلل) نجس و حرام مجهول هم تأثير خود را ابراز مى كند. (مولف گويد آخر هم چنان شد كه فرموده بود).»[۲۴]

در مقابل این گونه حکایات، شیر مادران مؤمنه و اهل تقوی نیز سبب رشد فرزندان تاریخ ساز می شود و اسباب سعادت ایشان را فراهم می سازد؛ زیرا وقتی از مادر شيخ انصاري رحمۀ الله علیه پرسيدند: چگونه شد كه چنين فرزند شایسته ای را در دامان خود تربيت كردي؟ در جواب گفت: بي وضو، پستان در دهان او نگذاشتم![۲۵]

[۱]. تحریم/۶

[۲]. آل عمران/۳۳

[۳]. تاریخ طبری (۱۳۸۷ق)، ص۵۸۵

[۴] . آل عمران/۳۵ و ۳۶

[۵]. برگزیده تفسیر نمونه، ج۱، ص۲۸۰

[۶]. آل عمران/۳۷

[۷] . آل عمران / ۳۷

[۸]. بحار الانوار، ج۱۴، ص۱۹۶

[۹]. تحریم/۱۲

[۱۰]. نهج الفصاحة، ص۴۳۴

[۱۱] . کافی (دار الحدیث)، ج۹، ص۶۸۰

[۱۲]. اسراء/۶۶

[۱۳]. بحار الانوار، ج۷۵، ص۱۰۵

 [۱۴]. بحار الانوار، ج۵۷، ص۳۴۲

[۱۵]. عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۳۴

[۱۶] . بقره / ۲۳۳

[۱۷]. کافی (دار الحدیث)، ج۱۱، ص۴۲۴

[۱۸]. وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۴۶۷

[۱۹]. کافی (دار الحدیث)، ج۱۱، ص۴۳۴

[۲۰]. کافی (دار الحدیث)، ج۱۱، ص۴۳۴

[۲۱]. عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۳۴

[۲۲]. کافی (دار الحدیث)، ج۱۱، ص۴۳۳

[۲۳]. وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۴۶۶

[۲۴]. مردان علم در میدان عمل، ج۱، ص۳۴۵

[۲۵]. تربیت فرزند از نظر اسلام، آیت الله حسین مظاهری، ص۷۹