از عوامل مهمی که باعث شده رسول أعظم صلی‌الله علیه و آله در حدیث جاودانه ذیل از کذب به عنوان بزرگ‌ترین خطایا یاد نمایند، ویژگی نابود‌کنند‌گی و از بین برندگی درخت ایمان است؛ حقیقت تلخی…

******************************************************************

پدیدآورنده: سید محمد شاهچراغی

دسته‌بندی: خطبه

حلال و حرام/ زبان و دروغ (قسمت چهارم)

علامه طباطبایی رضوان‌الله علیه، صاحب تفسیر المیزان، بر این اعتقاد است که خداوند متعال، عناوین محرمات الهی را در آیه سی و سوم سوره مبارکه اعراف آورده است؛[۱]

«قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ أَنْ تُشْرِکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَي اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»[۲]

«بگو: پروردگار من فقط زشتکاری‌ها را – چه آشکارش و چه پنهان – و گناه و ستم ناحق را حرام گردانیده است و [نیز] این‌که چیزی را شریک خدا سازید که دلیلی بر [حقّانیّت] آن نازل نکرده و این‌که چیزی را که نمی‌دانید به خدا نسبت دهید.»

بر اساس کلام این مفسر عظیم‌الشأن، هیچ یک از محرمات الهی نیست مگر آن‌که از مصادیق عناوین فحشای ظاهر و باطن، بغی، شرک، دروغ بستن به خداوند متعال و اثم به‌شمار می‌رود.

در این میان، «اثم» به‌عنوان گناهی که حیثیت انسان را لکه‌دار کرده و سبب رسوایی او می‌گردد، دارای انواع متعددی است که دروغ یکی از بارزترین افراد آن محسوب می‌شود؛ چنان‌که امام باقر علیه‌السلام فرمودند:

«الْكَذِبُ كُلُّهُ إِثْم‏»[۳]

«هرگونه دروغی، گناه است.»

با وجود این‌که دروغ از گناهان کبیره است و در متون دینی نسبت به اجتناب از آن سفارشات مؤکدی وارد شده، متأسفانه در مجامع مختلف، از قبیل بازارها، مدارس، ادارات و حتی برخی خانه‌ها رواج داشته و همین شیوع و گستردگی نیز موجب شده که به‌عنوان بیماری مهلک و نابود‌کننده انسان و جامعه‌ به آن نگریسته نشود؛ زیرا زشتی گناهی که رواج می‌یابد، ریخته شده و ضرورت پرهیز از آن مورد غفلت قرار می‌گیرد.

دروغ، آثار و ثمرات

یکی از موضوعات بسیار آموزنده در سخنان معصومین علیهم‌السلام پیرامون دروغ و سخن کذب، بیان ثمرات و نتایج نحس ابتلا به این گناه عظیم است که در این بخش از سلسله مقالات «حلال و حرام» مورد اشاره و بررسی قرار می‌گیرد.

–         کلید پلیدی‌ها

کذب بر اساس روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام، سرچشمه‌ همه‌ی بدی‌ها و ریشه تمام گناهان می‌باشد؛ به‌همین خاطر در روایت امام عسکری علیه‌السلام از دروغ با عنوان «کلید پلیدی‌ها» یاد شده است:

«جُعِلَتِ‏ الْخَبَائِثُ‏ فِي بَيْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهُ الْكَذِبُ»[۴]

«تمام پلیدی‌ها در خانه‌ای قرار داده شده و کلید آن دروغ‌گویی است.»

حتی در روایت امام باقر علیه‌السلام که از شراب به عنوان کلید شُرور و بدی‌ها نام برده شده، دروغ، گناهی پلیدتر و زشت‌تر از شراب معرفی می‌شود:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ‏ لِلشَّرِّ أَقْفَالًا وَ جَعَلَ مَفَاتِيحَ تِلْكَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ الْكَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَاب‏»[۵]

«خدای عزوجل برای بدی قفل‌هایی قرار داده و کلیدهای آن‌ها را شراب قرار داده است؛ و لکن دروغ بدتر از شراب است.»

چه بسیارند افرادی که به سبب‌ اجتناب از شُرب خمر، دزدی، ربا، غصب و … خود را فردی شایسته و اهل ایمان می‌دانند، در حالی که زبان‌شان به دروغ عادت دارد و همین خصلت ناپسند زمینه‌ساز ارتکاب معاصی دیگر شده و آنان را به پرتگاه مخوف تباهی می‌کشاند. خطر بزرگ و مرگ‌باری که حضرت علی علیه‌السلام نسبت به آن این‌گونه هشدار می‌دهند:

«إِنَ‏ الْكَذِبَ‏ يَهْدِي‏ إِلَى‏ الْفُجُورِ وَ الْفُجُورَ يَهْدِي إِلَى النَّار»[۶]

«همانا دروغ به فجور فرا می‌خواند، و فجور به آتش دوزخ می‌کشاند.»

–         رسوایی و بی‌آبرویی

خصیصه دروغ‌گویی بر اساس کلام ارزشمند خاتم‌الأوصیاء علیه‌السلام برملا و آشکار کننده عیوب نفسانی آدمی است. دروغ‌گو بی‌آبرویی و رسوایی در نزد مردم را برای خویش فراهم کرده و شخصیت‌ خود را که گوهری ارزنده و پر بهاست، حقیر و کوچک می‎سازد؛

«الْكَذِبُ‏ عَيْبٌ‏ فَاضِحٌ»[۷]

«دروغ، عيبى است رسوا كننده.»

هیچ فرد عاقل و تیزبینی جهت کسب منافع حقیر و بی‌ارزش دنیوی، دست به دامان پلید دروغ نزده و به آن متوسل نمی‌شود؛ زیرا در قبال آن، متاعی گران‌قیمت هم‌چون آبرو را از کف می‌دهد که امور دنیوی در برابرش ذره‌ای نمی‌ارزد. از سوی دیگر در این معامله‌ی خسارت‌بار، مبتلا به فضاحت و ننگی می‌شود که درمان و چاره‌ای برای آن نخواهد بود. بدین جهت حضرت موسی‌بن جعفر علیهما‌السلام انسان عاقل را مبرا از دروغ می‌دانند:

«إِنَ‏ الْعَاقِلَ‏ لَا يَكْذِبُ‏ وَ إِنْ كَانَ فِيهِ هَوَاهُ»[۸]

«انسان عاقل دروغ نمى‌گوید، هر چند به آن تمایل داشته باشد.»

کسی که اعتبار خود را نزد دیگران و جامعه از دست دهد، با اموات، تفاوتی ندارد، بلکه باید حکم مردگان را برای وی در نظر گرفت، زیرا کسی حرفش را باور نمی‌کند و سخنش را جدی نمی‌گیرد؛ بلکه دوستانش از معاشرت و ارتباط با وی پرهیز کرده و او را از جمع خویش طرد می‌نمایند.

–         دشمنی با فرشتگان

یکی دیگر از ثمرات شوم دروغ، چنان‌که امیرالمؤمنین علیه‎‌السلام بدان تصریح فرموده‌اند، دشمنی و خصومت فرشتگان الهی با انسان کاذب است.

«يَكْتَسِبُ‏ الْكَاذِبُ‏ بِكَذِبِهِ‏ ثَلَاثاً: سَخَطَ اللَّهِ عَلَيْهِ، وَ اسْتِهَانَةَ النَّاسِ بِهِ، وَ مَقْتَ الْمَلَائِكَةِ لَهُ.»[۹]

«دروغ‌گو با دروغ‌گویی خود، سه چیز به‌دست می‌آورد: خشم خدا را بر خود، نگاه تحقیرآمیز مردم را به خود و دشمنی فرشتگان را نسبت به خود.»

عداوتی که رسول أعظم صلی‌الله علیه و آله درباره آن می‌فرمایند:

«إذا كَذَبَ العَبدُ كِذبَةً تَباعَدَ المَلَكُ مِنهُ مَسيرَةَ مِيلٍ مِن نَتْنِ ما جاءَ بهِ»[۱۰]

«هر گاه بنده دروغ گويد، از بوى تعفنی كه پراکنده، فرشته به مسافت يك ميل[۱۱] از او فاصله می‌گيرد.»

تعفن و فساد دروغ به‌گونه‌ای است که ملائکه الهی نمی‌توانند شخص دروغ‌گو را تحمل کنند و همین باعث می‌شود از او فاصله ‌گیرند. اگر چه به واسطه ستّاریت و رحمانیت خداوند متعال، انسان‌ها از این بوی بد، آگاه نمی‌شوند تا این فرصت به دروغ‌گو داده شود با توبه، کار زشت خویش را جبران نموده و به جامعه بازگردد. البته این بدین معنا نیست که اگر انسان متوجه دروغ‌گویی فردی شد، هم‌چون گذشته با او ارتباط برقرار کرده و نسبت به‌آن بی‌توجه باشد، بلکه بر عهده اهل ایمان است که به نهی از منکر، ارشاد و هدایتش همت گمارند تا جامعه از رذالت و آلودگی این گناه عظیم، پاک شود.

–         نابود‌کننده ایمان

از عوامل مهمی که باعث شده رسول أعظم صلی‌الله علیه و آله در حدیث جاودانه ذیل از کذب به عنوان بزرگ‌ترین خطایا یاد نمایند:

«أَعْظَمُ الْخَطَايَا عِنْدَ اللَّهِ لِسَانُ الْكَذَّاب‏»[۱۲]

«أعظم خطایا نزد خداوند، زبان دروغ‌گو است.»

ویژگی نابود‌کنند‌گی و از بین برندگی درخت ایمان است؛ حقیقت تلخی که امام باقر علیه‌السلام درباره آن می‌فرمایند:

«إِنَّ الْكَذِبَ هُوَ خَرَابُ‏ الْإِيمَان‏»[۱۳]

«دروغ، ويران كننده ايمان است.»

چنان‌که امیرالمؤمنین علیه‌السلام در بیانی جاودانه چشیدن طعم ایمان را در گرو اجتناب از دروغ می‌دانند:

«لَا يَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْإِيمَانِ حَتَّى يَتْرُكَ‏ الْكَذِبَ‏ هَزْلَهُ‏ وَ جِدَّهُ»[۱۴]

«انسان، طعم ایمان را نمى‌چشد، مگر آن‌که دروغ را ترک گوید، خواه شوخى باشد یا جدى.»

در این‌جا مناسب است خاطره‌ای که برای بنده پس از پوشیدن لباس روحانیت در سال‌های نوجوانی و قبل از بلوغ، شکل گرفته را بیان نمایم. روزی به اتفاق آیت‌الله شیخ محمدتقی نصیری رحمۀ‌الله علیه، به محضر آیت‌الله فیض سرخه‌ای که ساکن شهر سمنان بودند و در سن کهولت قرار داشتند، رسیدیم. ایشان در آن جلسه، این حدیث نورانی را خواندند که روزی مردی خدمت پیامبر صلوات‌الله علیه و آله رسیده، عرضه داشت:

«الْمُؤْمِنُ يَزْنِي قَالَ قَدْ يَكُونُ ذَلِكَ قَالَ [قُلْتُ‏] الْمُؤْمِنُ يَسْرِقُ قَالَ قَدْ يَكُونُ ذَلِكَ قَالَ [قُلْتُ‏] يَا رَسُولَ اللَّهِ الْمُؤْمِنُ يَكْذِبُ قَالَ لَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى «إِنَّما يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُون»[۱۵]‏»[۱۶]

«آیا مؤمن زنا مى‌كند؟ حضرت فرمودند: امكان دارد. آن شخص پرسید: آیا مؤمن دزدى مى‌كند؟ فرمودند: ممکن است. او پرسید: ای رسول‌ خدا! آیا مؤمن دروغ مى‌گوید؟ حضرت فرمودند: نه؛ خداوند فرموده است: «همانا آنان که به دروغ افترا می‌زنند، کسانی هستند که ایمان نیاورده‌اند.»»

از این آیه مبارکه و نیز حدیث شریف نبی مکرم صلوات‌اللله علیه و آله استفاده می‌شود، مؤمن با دروغ‌گویی از ظلّ ولایت الهی و محدوده ایمان، خارج گردیده و تحت ولایت کفر و طاغوت داخل می‌شود؛ معضلی که قبح و فساد دروغ‌گویی را از زنا و دزدی بیش‌تر کرده است.

–         نفاق و دو رویی

پیامبر أعظم صلی‌الله علیه و آله، در حدیثی که عالم بزرگوار محمد‌بن یعقوب کلینی رضوان‌الله علیه در کتاب کافی نقل کرده‌، درباره اثر دروغ در ایجاد نفاق می‌فرمایند:

«ثَلَاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ، كَانَ مُنَافِقاً وَ إِنْ صَامَ وَ صَلّى‏، وَ زَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمٌ مَنْ إِذَا ائْتُمِنَ خَانَ، وَ إِذَا حَدَّثَ‏ كَذَبَ‏، وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَف‏»[۱۷]

«سه چيز است كه در هر كس باشد منافق است، اگر چه روزه گرفته و نماز بخواند و حج و عمره كند و بگويد من مسلمانم. كسى كه هنگام سخن گفتن، دروغ بگويد و وقتى كه وعده دهد، تخلف نمايد و چون امانت بگيرد، خيانت نمايد.»

–         روسیاهی دنیا و آخرت

دروغ از جمله‌ گناهانی است که آثار و تبعاتش دامان فرد را در دنیا و آخرت گرفته و او را درگیر عمل ناپسند خویش می‌سازد. امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این‎‌باره می‌فرمایند:

«الْكَذِبُ فِي‏ الْعَاجِلَةِ عَارٌ وَ فِي الْآجِلَةِ [الْآخِرَةِ] عَذَابُ النَّار»[۱۸]

«دروغ در دنيا ننگ و عار است و در آخرت، عذاب جهنم.»

رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله نیز در پاسخ مردی که پرسیده بود، چه چیز باعث ورود آدمی به آتش دوزخ می‌شود، فرمودند:

«الْكَذِبُ إِذَا كَذَبَ الْعَبْدُ فَجَرَ وَ إِذَا فَجَرَ كَفَرَ وَ إِذَا كَفَرَ دَخَلَ النَّار»[۱۹]

«دروغ؛ وقتی بنده‌ای دروغ می‌گوید، فاجر می‌شود و فجور سبب کفر، و کفر سبب دخول در آتش است.»

بنابر این خواری دنیا و عذاب اخروی از نتایج حتمی دروغ است که باید برای دور ماندن از عواقب ننگین و دردناک آن به فکر چاره بود و دست از ارتکاب این رذیله‌ی اخلاقی و آفت زبانی برداشت. عادت ناپسندی که دارای قبح ذاتی است و همگان از جمله فرد دروغ‌گو بدان آگاه بوده و وجودش را تصدیق می‌کنند.

[۱]. تفسیر المیزان، ج۸، ص۸۵ – ۸۶

[۲]. اعراف/۳۳

[۳]. مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، النص، ص۱۷۶

[۴]. بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۶۳

[۵]. کافی (دار الحدیث)، ج۴، ص۴۱

[۶]. امالی (للصدوق)، النص، ص۴۱۹

[۷]. غرر الحکم و در الکلم، ص۳۷

[۸]. کافی (الاسلامیه)، ج۱، ص۱۹

[۹]. عیون الحکم و المواعظ (للیثی)، ص۵۵۰

[۱۰]. شرح نهج البلاغه (لابن ابی احدید)، ج۶، ص۳۵۷

[۱۱]. یک میل برابر با هزار و ششصد و نُه متر است.

[۱۲]. کافی (دارالحدیث)، ج۱۵، ص۲۰۵

[۱۳]. کافی (دارالحدیث)، ج۴، ص۴۲

[۱۴]. وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۵۰

[۱۵]. نحل/ ۱۰۵

[۱۶]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۹، ص۸۶

[۱۷]. کافی (دارالحدیث)، ج۳، ص۷۱۳

[۱۸]. غرر الحکم و درر الکلم، ص۹۱

[۱۹]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۹، ص۸۹