زاد راه/ مسیر پارسایی(بخش سوم)
پس از بیان آیاتی از قرآن کریم که در آن به عوامل و اسباب تحصیل تقوا و خویشتن‌داری اشاره شده بود، کلام حکیمانه‌ی رسول خدا صلّی‌الله علیه و آله را می‌توان به عنوان یکی دیگر از سخنان آموزنده معصومین علیهم‌السلام در معرفی اسباب تحصیل تقوا مطرح نمود. آن حضرت در بخشی از سلسله نصایح اخلاقی خویش به جناب ابوذر غفاری با اشاره به لزوم محاسبه‌ی عمل…
******************************************************************************
پدیدآورنده: سید محمد شاهچراغی
دسته‌بندی: خطبه
زاد راه/ مسیر پارسایی(بخش سوم)
اسباب تحصیل تقوا
پس از آگاهی نسبت به ضرورت گام نهادن در طریق تقوا، چگونگی ورود به مسیر پرهیزکاری و تبیین اسباب تحصیل تقوا، امری بایسته محسوب می‌شود، زیرا می‌توان با شناخت و به‌کار بستن هر آن‌چه که آدمی را به خویشتن‌داری سوق می‌دهد، ضمن زدودن حجب ظلمانی هوی و هوس، به تقوای کامل که همانا لقای الهی است، نائل گردید؛ بدین‌جهت خداوند متعال در قرآن کریم و پیشوایان معصوم علیهم‌السّلام در بیانات ارزشمند خویش، راهکارهای دست‌یافتن به تقوا به‌عنوان مظهر فضیلت‌ها و نیکی‌ها را مطرح نموده‌اند که در ادامه به برخی موارد اشاره می‌شود.
عدالت
از مهم‌ترین اسباب تحصیل پرهیزکاری در قرآن کریم، عدالت است؛ از این‌رو پروردگار هستی در سوره‌ی مبارکه‌ی مائده درباره آن چنین می‌فرماید:
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامينَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ»[۱]
«ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت گواهی دهید، دشمنی با گروهی، شما را به گناه ترک عدالت نکشاند، عدالت پیشه کنید که به پرهیزکاری نزدیک‌تر است و از خدا بترسید که او از آن‌چه انجام می‌دهید، آگاه است.»
خداوند متعال در این آیه‌ی شریفه، مؤمنان را به تحصیل اخلاص و عدالت فرمان داده و با اشاره به فضیلت تقوا و پرهیزکاری، نزدیک‌ترین راه رسیدن به تقوا را رعایت عدل و انصاف برشمرده است. بر این اساس امام صادق علیه‌السّلام در پاسخ به پرسشی درباره‌ی ویژگی‌های انسان عادل، با اشاره به فضیلت خویشتن‌داری و پرهیز از گناهان، فرمودند:
«إِذَا غَضَّ طَرْفَهُ عَنِ الْمَحَارِمِ وَ لِسَانَهُ عَنِ الْمَآثِمِ وَ كَفَّهُ عَنِ الْمَظَالِم»[۲]
«آن‌کسی که چشم از حرام بپوشد، زبان از ناروا و دست از ستم، باز دارد.»
نکته‌ی بسیار مهم در آیه‌ی مبارکه، تأکید سه‌باره‌ی خداوند سبحان بر موضوع عدالت و پرهیز از ظلم است که نظیر آن‌را در سایر آیات قرآن مجید کمتر می‌توان یافت. خداوند متعال در ابتدای آیه، مؤمنان را به شهادت عادلانه فرمان داده و ایشان را از گواهی و شهادت ظالمانه بر حذر می‌دارد؛
«كُونُوا قَوَّامينَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ»[۳]
«همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت گواهی دهید.»
سپس با اشاره به یکی از عوامل خطرناک انحراف و جدایی از عدالت، به اهل ایمان هشدار می‌دهد که مبادا عداوت‌ها و دشمنی‌ها سبب تجاوز به حقوق دیگران و مانع اجرای عدالت شود؛
«وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا»[۴]
«دشمنی با گروهی، شما را به گناه ترک عدالت نکشاند.»
در گام سوم نیز با تأکید بر موضوع عدالت و اهمیت این فضیلت ارزنده، آن را راه رسیدن به تقوا و پرهیزکاری معرفی می‌فرماید:
«اعدِلوا هُوَ أَقرَبُ لِلتَّقوى»[۵]
«عدالت پیشه کنید که به پرهیزکاری نزدیک‌تر است.»
هم‌چنین می‌توان شاهد پیوند ناگسستنی تقوا و عدالت در این آیه‌ی شریفه بود، زیرا خداوند متعال پس از بیان یکی از مهم‌ترین اسباب تحصیل تقوا، مؤمنان را به رعایت پرهیزکاری فراخوانده و می‌فرماید:
«وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ»[۶]
«و از خدا بترسید که او از آن‌چه انجام می‌دهید، آگاه است.»
در آموزه‌های دینی کمتر مسأله‌ای وجود دارد که مانند عدالت، تا این اندازه مورد توجه و اهتمام پیشوایان دین قرار گرفته باشد؛ عدالت، همانند توحید، در تمام اصول و فروع دین ریشه دوانده و ابعاد گوناگون شخصیت و شئون مختلف زندگی انسان، اعم از رفتارهای فردی، خانوادگی، اجتماعی را در بر گرفته است، اما با این وجود نه‌تنها در میدان اجرا و عمل، بلکه در آثار علمی دانشمندان و پژوهش‌گران نیز مهجور واقع شده و آن‌چنان که باید، مورد توجه قرار نگرفته است؛ از این‌رو لازم است، سخنوران و نویسندگان با توجه هرچه بیشتر نسبت به مسأله عدالت و تبیین آن به عنوان یکی از مهم‌ترین اسباب تحصیل تقوا، راه رسیدن به این فضیلت ارزشمند را برای مردم هموار سازند.
عفو و گذشت
خداوند سبحان در قرآن کریم با قرار دادن احکام عملی اسلام و آموزه‌های اخلاقی دین در کنار یکدیگر، پیوندی مستحکم بین فقه و اخلاق برقرار نموده و بهره‌مندی از اخلاق حسنه و عمل صالح را تنها راه رسیدن به سعادت جاویدان بیان نموده است؛ چنان‌که در آیه‌ی دویست‌و سی‌و هفتم سوره‌ی مبارکه‌ی بقره، در بیان بخشی از احکام طلاق، با اشاره به فضیلت عفو و بخشش، گذشت انسان از حق خویش را به عنوان نزدیک‌ترین راه رسیدن به تقوا و پرهیزکاری معرفی نموده است؛
«أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى»[۷]
«عفو و بخشش، شما را به تقوا نزدیک‌تر می‌سازد.»
عفو و گذشت از حق خود و چشم‌پوشی از اشتباهات و قصور دیگران به‌ویژه در ارتباط با خانواده، باعث رشد و تکامل شخصیت انسان می‌گردد و ضمن تقویت روحیه‌ی اخوت و برادری در جامعه‌ی اسلامی، از بروز منازعات و درگیری‌های مهلک و خسارات جبران‌ناپذیر اجتماعی جلوگیری می‌کند.
بدین‌جهت، پروردگار متعال، پیام‌آور برگزیده‌‌ی خود و نیز رهبران الهی و مبلغان دینی را پیوسته به این فضیلت مهم فراخوانده و آنان را به بخشش کوتاهی‌ها و نادانی‌های دیگران فرمان می‌دهد؛
«خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلين»[۸]
«گذشت، پیشه کن و به نیکی فرمان ده و رخ برتاب از کسانی که نادانند.»
رسول گرامی اسلام صلّی‌الله علیه و آله پس از نزول این آیه‌ی شریفه از جبرئیل درباره معنای آن توضیح خواستند و از چگونگی برخورد با امت، بر اساس این آیه نورانی پرسیدند، جبرئیل در پاسخ گفت: نمی‌دانم و باید از پرودگارت سؤال کنم. سپس بار دیگر بر پیامبر خدا صلوات‌الله علیه و آله نازل شده و عرضه داشت:
«يا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّكَ يَأْمُرُكَ أَنْ تَصِلَ مَنْ قَطَعَكَ وَ تُعْطِيَ مَنْ حَرَمَكَ وَ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَك»[۹]
«ای محمد! خداوند به تو دستور می‌دهد از آن‌ها که به تو ستم روا داشته‌اند، بگذری و به آنان که تو را محروم ساخته‌اند، عطا کنی و با آن‌ها که از تو بریده‌اند، پیوند برقرار سازی.»
در این خصوص، نکته‌ی قابل توجه، لزوم تأسی مسلمانان به سیره‌ی کریمانه‌ی رسول اکرم صلّی‌الله علیه و آله می‌باشد، زیرا گرچه خداوند در این آیه‌ی نورانی، پیامبرش را مورد خطاب قرار داده است، اما این امر اختصاص به آن حضرت نداشته و همه‌ی مؤمنان، موظف به امتثال فرامین اخلاقی وحی هستد، تا به‌واسطه‌ی رفتار شایسته‌ی خویش، جهانیان را با اخلاق برجسته و بی‌نظیر پیامبر مهربانی‌ها حضرت محمد صلّی‌الله علیه و آله آشنا سازند.
بر این اساس، عفو و گذشت یکی از راهکارهای رسیدن به تقوا و زمینه‌ی ورود انسان به مسیر پارسایی و پرهیزکاری است، چنان‌که انصاف و عدالت از این امتیاز ویژه برخوردار است؛ بلکه باید گفت: خداوند منّان در قرآن کریم، تنها درباره‌ی این دو فضیلت ارزنده، از تعبیر «اَقْرَبُ لِلتَّقْوى» به معنای نزدیک‌ترین و نزدیک‌کننده‌ترین راه به سوی تقوا استفاده کرده و پیشوای پرهیزکاران حضرت علی علیه‌السّلام اجر و پاداش این دو آموزه‌ی مهم دینی را غیر قابل اندازه‌گیری بر شمرده است؛
«شَيْئَانِ لَا يُوزَنُ ثَوَابُهُمَا الْعَفْوُ وَ الْعَدْل»[۱۰]
«دو عمل است که پاداش آن‌ها قابل اندازه‌گیری نیست؛ گذشت و عدالت.»
روزه
خداوند متعال که در آیات متعدد قرآن، بهشت و سعادت ابدی را از آنِ بندگان پرهیزکار خود دانسته و شرط برخورداری از کمالات معنوی را تقوا و خویشتن‌داری معرفی نموده است،
«وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقينَ غَيْرَ بَعيد * هذا ما تُوعَدُونَ لِكُلِّ أَوَّابٍ حَفِيظٍ»[۱۱]
«و بهشت را براى تقواپيشگان نزديك آورند، بى‌آن‌كه دور باشد. (به آنان گويند:) اين است آن‌چه به شما وعده داده مىشد كه براى هر انسان بسیار توبه کننده و نگهدار حدود الهى است.»
يكي از مهم‌ترين آموزه‌هاي دین، جهت دست‌يابي به تقواي كامل و یافتن این حقیقت ارزشمند را روزه‌داری برشمرده و از آن به عنوان راه‌کاری مطمئن برای ورود به مسیر تقوا و پرهیزکاری یاد کرده است؛
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون»[۱۲]
«اى كسانى كه ايمان آوردهايد! روزه داشتن بر شما مقرر شد، چنان‌كه بر كسانى كه پيش از شما بودهاند، مقرر شده بود؛ تا پرهيزکار شويد.»
خداوند سبحان در این آیه‌ی نورانی، در اشاره‌ای بسیار کوتاه، اما پر معنی، با تبیین رابطه‌ی روزه‌داری و پرهیزکاری، ثمره و نتیجه‌ی روزه‌داری را رسیدن به فضیلت تقوا دانسته است، چرا که روزه از نظر ساختار، چيزي جز ترك خوردن، آشاميدن، آميزش و … نيست و این با معناي پرهيز و خودداري از اعمالي كه از آن به تقوا و پرهیزکاری ياد مي‌شود، ارتباط مستقیم دارد. در اين مجموعه، انجام هيچ‌گونه فعلي شرط نیست و انجام عباداتی مانند اقامه‌ی نماز و نیایش نیز شرط تحقق آن نيست؛ زیرا تارک نماز، اگرچه مرتکب گناهي بزرگ و عظیم می‌شود، اما روزه‌ی او باطل نيست و نام روزه‌دار بر چنین فردی اطلاق مي‌گردد.
بنابر این روزه تمرین تقوا است و روزه‌داران به‌ویژه در ماه مبارک رمضان، با اجتناب از بدی‌ها و ناهنجاری‌ها، هرچه بیشتر خود را به فضیلت تقوا و پرهیزکاری می‌آرایند تا در سایر امور زندگی و به‌هنگام کار و تلاش، مرتكب خطا و خيانت نشوند و به کمال و سعادت نهایی که همانا رهایی از گرفتاری‌ها و بهره‌مندی از خوبی‌ها است، نائل شوند.
جایگاه ممتاز روزه در بین عبادات
به شهادت آیات قرآن کریم، اگر چه هر یک از عبادات و اعمال دینی، راهی به سوی پارسایی و پرهیزکاری به شمار رفته و آدمی را در تحصیل فضیلت تقوا یاری می‌رسانند، از این‌رو خداوند متعال در سوره‌ی مبارکه‌ی بقره، با خطابی عام و فراگیر، جهانیان را مخاطب قرار داده و می‌فرماید:
«يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ وَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون»[۱۳]
«اى مردم! پروردگارتان كه شما و پيشينيان شما را آفريد، پرستش كنيد تا اهل تقوا شويد.»
هم‌چنین در سوره‌ی مبارکه‌ی انعام، پس از ذکر تعدادی از دستورات حکیمانه‌ی دین، همگان را به پیروی از فرامین الهی و پرهیز از کج‌راهه‌ها باز داشته و چنین رفتاری را مایه‌ی رسیدن انسان به جاده‌ی تقوا و خویشتن‌داری بیان کرده است؛
«وَ أَنَّ هذا صِراطي مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون»[۱۴]
«و اين (دستورها) راه مستقيم من است. پس از آن‌ها پيروى كنيد و از پیروی راه‌هاى ديگر بپرهیزید كه شما را از راه خداوند پراكنده كند، اين سفارش خداوند به شماست، باشد كه تقوا پيشه كنيد.»
و در دو آیه از سوره مبارکه بقره و اعراف، پس از ذکر پیمان بنی‌اسرائیل و تبیین قدرت خداوند به‌سبب قرار گرفتن کوه طور بر بالای سر این قوم لجوج، آنان را به فراگیری دستورات الهی و یادآوری احکام و حِکَم دینی فراخوانده، نتیجه‌ی آن را دست‌یابی به گوهر تقوا و پرهیزکاری بر می‌شمارد؛
«… خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْكُرُوا ما فيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون»[۱۵]
«(و گفتيم:) آن‌چه را که از دستورات خداوند به شما دادهايم، با قدرت بگيريد و آن‌چه را در آن هست، به خاطر داشته باشيد، تا پرهيزکار شويد.»
اما نکته مهم این‌است که اختصاص تعبیر «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون» و معرفی روزه – و نیز قصاص در آیه‌ای دیگر از سوره بقره[۱۶] – به عنوان راه رسیدن به تقوا، نشان از اهمیت این فریضه در تحصیل فضیلت ارزنده‌ی پرهیزکاری دارد.
البته تذکر این مطلب ضروری است، روزه اگر چه در ظاهر، ترک مجموعه‌ای از رفتارهای مادی و تعلقات دنیوی است که از آن‌ها به مبطلات این عمل عبادی تعبیر می‌شود، چنان‌که در سطور قبل بیان شد، اما براستی همان‌گونه که تقوا و خویشتن‌داری، خصوصیتی ذو ابعاد و همه جانبه است که تنها به عضوی خاص از اعضاء بدن و یا به جهتی از جهات زندگانی محدود نمی‌شود، روزه نیز به عنوان راه رسیدن به این فضیلت ارزشمند، تنها امساک از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه علاوه بر روزه‌ی دهان، امساک و خویشتن‌داری دیگر اعضاء بدن، به ویژه چشم، گوش، زبان و از همه مهم‌تر قلب و جان انسان را شامل می‌شود و چنین روزه‌ای است که می‌تواند، مسیر پارسایی را برای انسان، صاف و هموار ساخته، بهشت را مهیا گردانیده و سپر در برابر غضب الهی و آتش سوزان جهنم باشد؛ در غیر این صورت، روزه‌ای که فقط امساک از خوردن و آشامیدن باشد، بهره‌ای جز گرسنگی، تشنگی و رفع تکلیف نخواهد داشت، همان‌گونه که امیر مؤمنان حضرت علی علیه‌السّلام فرمودند:
«كَمْ مِنْ صَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ صِيَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَ الظَّمَأُ وَ كَمْ مِنْ قَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ قِيَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَ الْعَنَاء»[۱۷]
«بسا روزهدارى كه بهرهاى جز گرسنگى و تشنگى از روزهدارى خود ندارد و بسا شب زندهدارى كه از شب زندهدارى چيزى جز رنج و بىخوابى به دست نياورد!»
محاسبه و مراقبه
پس از بیان آیاتی از قرآن کریم که در آن به عوامل و اسباب تحصیل تقوا و خویشتن‌داری اشاره شده بود، کلام حکیمانه‌ی رسول خدا صلّی‌الله علیه و آله را می‌توان به عنوان یکی دیگر از سخنان آموزنده معصومین علیهم‌السلام در معرفی اسباب تحصیل تقوا مطرح نمود. آن حضرت در بخشی از سلسله نصایح اخلاقی خویش به جناب ابوذر غفاری با اشاره به لزوم محاسبه‌ی عمل به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اسباب رسیدن به مقام شامخ تقوا و پرهیزکاری فرمودند:
«يَا أَبَا ذَرٍّ لَا يَكُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِينَ حَتَّى يُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِيكِ شَرِيكَهُ فَيَعْلَمَ مِنْ أَيْنَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَيْنَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَيْنَ مَلْبَسُهُ أَ مِنْ حِلٍّ أَمْ مِنْ حَرَامٍ يَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ لَمْ يُبَالِ مِنْ أَيْنَ يَكْتَسِبُ الْمَالَ لَمْ يُبَالِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَيْنَ أَدْخَلَهُ النَّار»[۱۸]
«اى اباذر! آدمى از پرهيزکاران نخواهد بود، مگر آن‌گاه كه به حساب خود برسد، سخت‌تر از آن‌كه شريكى به حساب شريك خود مىرسد و بداند كه خوردنى و نوشيدنى و پوشيدنى او از كجا فراهم مىآيد، از حلال است يا از حرام؟ اى اباذر! كسى كه در بند دانستن آن نباشد، دارایی‌اش را از كجا به دست می‌آورد، خدا در بند آن نخواهد بود كه او را از كدامین درب، وارد دوزخ كند.»
پیامبر اعظم صلّی‌الله علیه و آله در کلام جاودانه‌ی خویش، محاسبه‌ی نفس را شرط لازم برای تقوا و پرهیزکاری دانسته و حساب‌رسی سخت‌گیرانه و موشکافانه را ویژگی برجسته اهل تقوا می‌داند، چنان‌که بررسی منابع کسب و کار و درآمدزایی را از جمله مفاد حساب‌رسی برشمرده و هر آن کسی را که در برابر کسب و تجارت، تسامح نموده و بی‌حساب، تحصیل درآمد نماید، مستحق آتش دوزخ می‌داند؛ بنابر این اگر انسان در تمام امور زندگانی خویش، اعم از گفتن و شنیدن، خوردن و آشامیدن، رفت و آمد و … در صدد تشخیص حلال و حرام الهی باشد و با پرهیز از محرمات، به انجام وظایف دینی بپردازد، به حقیقت تقوا دست یافته است.
نکته‌ی دیگر این‌که محاسبه‌ی اعمال و رفتار و رعایت حلال و حرام الهی، همان‌گونه که علّت مُحدثه تقوا و پرهیزکاری است، علت مُبقیه آن نیز محسوب می‌شود، زیرا حساب‌رسی اعمال، گذشته از تحصیل تقوا، سبب حفظ و پاسداری از این فضیلت مهم نیز بوده و راز ماندگاری این ویژگی ارزشمند به شمار می‌رود.
محاسبه‌ی نفس و حساب‌رسی اعمال تنها زمانی مفید و سودمند خواهد بود که بر فضیلت ارزشمند مراقبه – به معنای دقت پایدار و مداوم بر رفتار و کردار نفس- استوار باشد و انسان پرهیزکار، نتیجه‌ی پاسداری و نگهبانی از اعضاء و جوارح خویش را در پایان شب – هر چند کوتاه – ارزیابی نماید؛ پس اگر حسنه و کار نیکی انجام داده، خدا را بر این توفیق بزرگ، شاکر باشد و اگر خدای ناکرده سیئه و کار ناپسندی از وی سر زده، از پروردگار غفور، عذرخواهی نماید که بی‌شک او آمرزنده و مهربان است.
[۱]. مائده/ ۸
[۲]. تحف العقول، ص۳۶۵
[۳]. همان
[۴]. مائده/ ۸
[۵]. همان
[۶]. همان
[۷]. بقره/ ۲۳۷
[۸]. اعراف/ ۱۹۹
[۹]. عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينيه، ج۲، ص۱۳۷
[۱۰]. غرر الحكم و درر الكلم، ص۴۱۴
[۱۱]. ق/ ۳۱-۳۲
[۱۲]. بقره/ ۱۸۳
[۱۳] .بقره/ ۲۱
[۱۴]. انعام/ ۱۵۳
[۱۵]. بقرة/ ۶۳ – اعراف/ ۱۷۱
[۱۶]. خداوند متعال در آیه‌ی ۱۷۹ سوره‌ی مبارکه‌ی بقره نیز می‌فرماید: «وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون» «اى صاحبان خرد! براى شما در قصاص، حيات و زندگانی است، باشد كه تقوا پيشه كنيد.»
[۱۷]. نهج‌البلاغة، ص۴۹۵
[۱۸]. مكارم الأخلاق، ص۴۶۸
دیدگاه خود را ثبت کنید
Want to join the discussion?Feel free to contribute!