تربیت کودکان/ وظایف پدر و مادر(بخش دوم)

محبت نسبت به فرزندان و ابراز علاقه‌ به ایشان، نیازهای عاطفی فرزندان را برطرف و خلأ روحی آنان را پر نموده و کودکان را در برابر انحرافات مقاوم و استوار می سازد…

*********************************************************

«تربیت کودکان/ وظایف پدر و مادر(بخش دوم)»

پدید آورنده: سید علی شاهچراغی

دسته بندی: مقاله

 

محبت والدین

از مسائل بسیار مهم در موضوع پردامنه ی تربیت فرزندان که در دین مبین اسلام نسبت به آن سفارش و تأکید فراوان صورت گرفته، ابراز محبت و علاقه والدین به کودکان است؛ امری که پیامبر أکرم صلی الله علیه و آله در عصر جاهلیت و فقدان ارزش های اخلاقی، با روش های مختلف به تبلیغ و ترویج آن اقدام نمودند؛ تا بدان اندازه که جابر بن عبدالله انصاری محبت به کودکان را از عادات و خلقیات رسول أعظم بر شمرده و در این زمینه می گوید:

«وَ التَّلَطُّفُ بِالصِّبْيَانِ مِنْ عَادَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ»[۱]

«مهربانى و احترام به كودكان، عادت رسول خدا صلّى‏ الله عليه و آله بود.»

و یا در روایاتی از خشم و غضب ایشان نسبت به افرادی سخن به میان می آید که از خصلت محبت و مهربانی به کودکان بهره ای نداشته اند.

«در حالی که پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله حسنین را می بوسید، شخصی که نامش در برخی احادیث عُیینه و در برخی دیگر اقرع بن حابس آمده، به حضرت، گفت: من ده فرزند دارم و تاکنون یکی از ایشان را نبوسیده ام! رسول خدا فرمودند: كسى كه رحم نكند، مورد ترحّم قرار نخواهد گرفت.»

حفص الفراء نیز روایت کرده که پیامبر أكرم در این صحنه به‌گونه ای غضب نمودند كه رنگ مباركش دگرگون شد؛ سپس به آن شخص خطاب کرده و فرمودند:

«إِنْ كَانَ قَدْ نُزِعَ الرَّحْمَةُ مِنْ قَلْبِكَ فَمَا أَصْنَعُ بِكَ مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغِيرَنَا وَ يُعَزِّزْ كَبِيرَنَا فَلَيْسَ مِنَّا»[۲]

«اگر خدا ترحّم را از قلب تو گرفته است، من با تو چه كنم. كسى كه به كودك ما رحم نكند و به بزرگ ما احترام نگذارد، از ما نخواهد بود.»

هم چنین از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند:

«جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله، فَقَالَ: مَا قَبَّلْتُ صَبِيّاً قَطُّ، فَلَمَّا وَلّى‏ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: هذَا رَجُلٌ‏ عِنْدِي‏ أَنَّهُ‏ مِنْ‏ أَهْلِ‏ النَّار»[۳]

«مردي خدمت پيامبر صلی الله علیه و آله رسيد و گفت: هرگز كودكي را نبوسيده ام! وقتي بازگشت، پيامبر خدا فرمود: در نزد من اين كسي است كه از اهل جهنم به شمار می رود.»

محبت نسبت به فرزندان و ابراز علاقه‌ به ایشان، نیازهای عاطفی فرزندان را برطرف و خلأ روحی آنان را پر نموده و کودکان را در برابر انحرافات مقاوم و استوار می سازد. همین امر سبب شده تا در اسلام به انجام کارهایی هم چون بوسیدن فرزند، سلام کردن به ایشان، هدیه دادن، بازی کردن، گوش دادن به سخنان فرزندان، حق انتخاب به آنان و نیز توجه و احترام به شخصیت کودکان توصیه زیادی شود. بی گمان کودکانی که از محبت پدر و مادر محروم گردیده اند، با ضعف ها و مشکلات روحی و روانی از قبیل پرخاشگری، تندخویی، ناهنجاری، ترس، انزوا، گوشه گیری و دوری از اجتماع مواجه شده‌ و شرایط دشواری را برای خود و اطرافیان خویش ایجاد می نمایند.

اسلام در خصوص این مسأله ی سرنوشت ساز، توجه ویژه به دختران، به سبب برخورداری آنان از عواطف و روحیه ی لطیف را مورد تأکید ویژه قرار می دهد تا مبادا به شخصیت ظریف و حساس دختر ضربه ای وارد شود؛ چنان که در روایتی زیبا از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است:

«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى الْإِنَاثِ أَرَقُ‏ مِنْهُ‏ عَلَى‏ الذُّكُورِ وَ مَا مِنْ رَجُلٍ يُدْخِلُ فَرْحَةً عَلَى امْرَأَةٍ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهَا حُرْمَةٌ إِلَّا فَرَّحَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»[۴]

«خداوند به دختر مهربان تر از پسر است، کسی که باعث خوشحالی دخترش شود، خداوند روز قیامت او را خوشحال می کند.»

البته در استفاده از این داروی شفابخش و اکسیر بی مانند محبت، نباید افراط و تفریط ورزید؛ زیرا افراط در محبت، همانند تفریط، اثر نامناسب خود را برجای می گذارد و نسل هایی مضرّ و خطر آفرین تحویل جامعه می دهد. تأمل در سیره ی پیشوایان دین نیز نشان‌دهنده ی توجه معقول و منطقی این بزرگواران به احساسات کودکان است؛ در همین زمینه از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمودند:

«شرّ الآباءِ مَنْ دَعاهُ الْبِرُّ اِلَی الاْفراطِ»[۵]

«بدترین پدران کسی است که نیکی [به فرزند] را به حد افراط برساند.»

نیایش و درخواست

از جمله دستورات دینی که مسیر تعالی، رشد و تربیت دینی فرزندان را هموار می نماید، دعای پدر و مادر جهت بهره مندی از نسلی صالح و نیکوکار است. در این زمینه خداوند متعال در آیاتی از قرآن کریم درخواست مؤمنان را این چنین مطرح می فرماید؛

«… رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً»[۶]

«… پروردگارا! از همسران و فرزندان مان مايه روشنى چشم ما قرار ده و ما را براى پرهيزکاران پيشوا گردان.»

هم چنین دعای حضرت ابراهیم علیه السلام را بیان می فرماید که برخورداری از نسلی پاک و صالح را طلب می نموده است:

«وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً»^[۷]

«و از دودمان ما، امتی که تسلیم فرمانت باشند، (به وجود آور).»

و یا در سوره مبارکه آل عمران، درخواست حضرت زكريا علیه السلام جهت بهره مندی از نسلی صالح را ذکر می کند؛

«رَبِّ هَبْ لِي مِن لَّدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً»^[۸]

«پروردگارا! مرا فرزندی پاک سرشت، عطا فرما.»

دعایی که به اجابت رسید و فرزندي مانند یحیی علیه السلام به این پیامبر عظیم الشأن عطا گردید، پسری داراي شش ويژگي ممتاز عقل و هوشمندی،^[۹] شفقت و مهربانی،^[۱۰] پاکی جان و عمل،^[۱۱]پرهیزکاری،^[۱۲] نیکوکار نسبت به پدر و مادر^[۱۳] و دوری از تکبر و گناه،^[۱۴] و به‌واسطه ی همين خصائل نیکو نیز مشمول سلام خداوند متعال شد؛

«وَسَلَامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَيَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا»^[۱۵]

«سلام بر او، روزی که زاده شد و روزی که می میرد و روزی که دیگر بار، زنده، برانگیخته می شود.»

دعا و درخواست حضرت ابراهیم علیه السلام نیز با ولادت فرزندان و پدیدار شدن نسلی پاک و نورانی ادامه می یابد تا آن گاه که اشرف مخلوقات عالم، حضرت ختمی مرتبت صلوات الله علیه و آله دیده به جهان ‌بگشاید؛ برترین مخلوق پروردگار که خود را ثمره ی دعای پدرش ابراهیم، خلیل الله معرفی می فرماید؛

«أَنَا دَعْوَةُ أَبِي إِبْرَاهِيمَ»[۱۶]

«من ثمره ی دعای پدرم ابراهیم هستم!»

دعا و درخواست برخورداری از فرزندان صالح در قرآن کریم دارای چنان جایگاهی است که خداوند متعال در سوره احقاف، آن را یکی از سه تقاضای مهم انسان برمی شمارد؛

«وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي»^[۱۷]

«و فرزندانم را برايم شايسته گردان.»

مرحوم طبرسی در کتاب شریف مکارم‌الأخلاق[۱۸]در زمینه ی دعا و درخواست والدین از خداوند متعال، به نمازی با عنوان نماز پدر برای فرزند اشاره دارد که طلب و استمدادی خالصانه به درگاه خداوند متعال، جهت دریافت توفیق الهی و برخورداری از عاقبت نیک فرزندان است. در این نماز چهار رکعتی که به صورت دو رکعت، دورکعت خوانده می شود و مادران نیز می توانند در حق فرزندان خویش آن را انجام دهند، در ركعت اول، يك بار سوره حمد و ده بار آيه شريفه: «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَآ إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ»[۱۹]و در ركعت دوّم نیز پس از قرائت سوره حمد، ده بار آیات شريفه «رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاَةِ وَ مِن ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاء * رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوَالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ»[۲۰] خوانده می شود.

در ركعت سوّم نیز پس از خواندن سوره حمد، ده بار آیه شریفه: «رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا»[۲۱] قرائت می شود؛ و در ركعت چهارم پس از سوره حمد، ده بار آيه ی شريفه: «رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ».[۲۲]سپس هنگامي كه سلام دو رکعت پایانی نماز داده شد، ده بار آيه شريفه «رَبَّنا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا»[۲۳]خوانده می شود.

تربیت

پس از محبت، دعا و طلب یاری از خداوند متعال، وظیفه ی سنگین دیگری که بر دوش پدر و مادر قرار دارد، آموزش، تربیت دینی فرزندان و توجه به اخلاق و رفتار آنان است. اگر فرزند، گلی است که به انسان‌ عطا شده است؛ چنان که رسول اکرم صلوات الله علیه و آله فرمودند:

«إنَّ الوَلَدَ الصّالِحَ رَيحانَةٌ مِن رَياحينِ الجَنَّةِ.»^[۲۴]

«همانا فرزند شايسته گلي از گل هاي بهشت است.»

و اگر داشتن فرزند یا فرزندانی صالح، از سعادت آدمی است که در حدیثی دیگر از آن حضرت وارد شده است؛

«مِنْ سَعَادَةِ الرَّجُلِ الْوَلَدُ الصَّالِحُ»^[۲۵]

«از خوش بختی انسان، داشتن فرزند صالح است.»

باید به تربیت و رشد اخلاقی اش توجه نمود و گر نه فرصت خدادادی، به نقمت و غصه ای جان کاه تبدیل می شود که آسایش همگان را سلب نموده و جامعه‌ را با خطر‌های بی شمار مواجه می سازد. از مهم ترین آیاتی که این تکلیف را بر دوش پدر و مادر قرار داده، آیه ششم سوره مبارکه تحریم است؛

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَة»[۲۶]

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خود و خانواده خود را از آتشى كه هيزم آن مردم و سنگ ها هستند، نگه‌ داريد.»

علامه ی مجلسی رضوان الله علیه در کتاب شریف بحارالانوار، به هنگام بیان نکات تفسیری این آیه ی شریفه به چهار وظیفه سنگین پدر و مادر در مسیر تربیت فرزندان اشاره نموده که می توان از آن به مهم ترین تکالیف پدر و مادر در زمینه تربیت فرزندان تعبیر نمود؛

«و قوا أهليكم النار، بدعائهم إلى طاعة الله و تعليمهم‏ الفرائض‏ و نهيهم عن القبائح و حثهم على أفعال الخير»[۲۷]

« نگه داری خانواده از آتش جهنم با دعوت ایشان به بندگی خدا و یاد دادن واجبات و دستورات الهی و بازداشتن از زشتی ها و تشویق و تحریک آنان نسبت به انجام کارهای خیر محقق می شود.»

سخنی کوتاه و مختصر که با مبنا قرار دادن آن در مبحث، به بیان نکاتی درباره‌ آن اشاره می شود.

•  دعوت به بندگی خدا

اولین تکلیف والدین در مسیر تربیت و رشد اخلاقی فرزندان، دعوت و توصیه ی آنان به بندگی و اطاعت اوامر الهی است که با خوش رویی، مهربانی، ملاطفت و آرامش انجام می پذیرد؛ زیرا خشونت، تندخویی و سخت گیری در مسیر دعوت به دین و آموزه های آن، نتیجه ی عکس داده و فرزند را از آیینی که حقیقت آن سهل و مطابق فطرت است، گریزان و فراری می سازد. چنان که حضرت رسول صلی الله علیه و آله بر تربیت فرزندان همراه با حفظ شخصیت و کرامت آنان تأکید کرده اند؛

«أکرِمُوا أولادَکمْ وَ أحْسِنُوا آدابَهُمْ یغْفَرْ لَکمْ»[۲۸]

«فرزندان خود را احترام کنید و آداب شان را نیکو گردانید تا مورد رحمت و بخشش قرار گیرید.»

پروردگار متعال با طرح سفارش لقمان به فرزند خویش در آیاتی از قرآن کریم، نمونه ای زیبا از دعوت به دین و اهتمام پدری مسئولیت شناس به هدایت فرزند را ارائه می نماید؛

«يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُور»[۲۹]

«اى پسرك من، نماز بگزار، و امر به معروف و نهى از منكر كن و بر هر چه به تو رسد صبر كن كه اين از كارهايى است كه نبايد سهلش انگاشت.»

بر این اساس در مسیر دعوت به مذهب و علاقه مند کردن فرزندان به آیین الهی باید با روشنگری، ابهام زدایی، نشان دادن زیبایی های دین، از بی سلیقگی‌، بدخلقی‌ و فشارها اجتناب ورزید تا کودکان با علاقه و رغبت، به سوی کمال حرکت نمایند.

•  آموزش تکالیف دینی

تعلیم احکام و دستورات دین و آماده ساختن شرایط جهت انجام واجبات توسط فرزندان، از دیگر وظایف پدر و مادر است که علامه ی مجلسی رضوان الله علیه با تعبیر «و تعلیمهم الفرائض» بر آن تأکید می نماید. بر این اساس والدین باید بذر آشنایی و عمل به دستورات الهی را در دل و جان مستعدّ کودک قرار دهند تا در جوانیِ او شاهد محصولی سالم، پربار و  ارزشمند باشند. نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله درباره آموزش احکام الهی و دستورات دین به کودکان و ثمره‌ ی گران بهای آن می فرماید:

«إِنَّ قِرَاءَةَ الْقُرْآنِ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِالرَّجُلِ الشَّاحِبِ يَقُولُ لِرَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ يَا رَبِّ هَذَا أَظْمَأْتُ نَهَارَهُ وَ أَسْهَرْتُ لَيْلَهُ وَ قَوَّيْتُ فِي رَحْمَتِكَ طَمَعَهُ وَ فَسَّحْتُ فِي مَغْفِرَتِكَ أَمَلَهُ فَكُنْ عِنْدَ ظَنِّي فِيكَ وَ ظَنِّهِ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى أَعْطُوهُ الْمُلْكَ بِيَمِينِهِ وَ الْخُلْدَ بِشِمَالِهِ … وَ اكْسَوْا وَالِدَيْهِ حُلَّةً لَا تَقُومُ لَهَا الدُّنْيَا بِمَا فِيهَا فَيَنْظُرُ إِلَيْهِمَا الْخَلَائِقُ فَيُعَظِّمُونَهُمَا وَ يَنْظُرَانِ إِلَى أَنْفُسِهِمَا فَيَعْجَبَانِ مِنْهَا فَيَقُولَانِ يَا رَبَّنَا أَنَّى لَنَا هَذِهِ وَ لَمْ تَبْلُغْهَا أَعْمَالُنَا … فَيُقَالُ هَذَا بِتَعْلِيمِكُمَا وَلَدَكُمَا الْقُرْآنَ وَ بِتَصْيِيرِكُمَا إِيَّاهُ بِدِينِ الْإِسْلَامِ وَ بِرِيَاضَتِكُمَا إِيَّاهُ عَلَى مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِيٍّ وَلِيِّ اللَّهِ»[۳۰]

«همانا قرائت قرآن در قیامت، مردی رنگ پریده را می آورد و به پروردگار می گوید: این شخص، کسی است که من روزش را با تشنگی و شبش را به بیداری گرفته و طمع او را به رحمت تو قوی کرده و آرزویش را به مغفرت تو گسترده بودم؛ پس بر طبق گمان من و گمانش به تو، درباره اش عمل نما. خداوند می فرماید: مُلک را به دست راستش و جاودانگی را به دست چپش قرار دهید … و پدر و مادرش را زیوری دهید که تمام دنیا و آن چه در آن است، به ارزشش نباشد. پس همه به پدر و مادر این فرد می نگرند و منزلت آن دو را عظیم می شمارند. این پدر و مادر به خود نگریسته و از مقام خویش در شگفتی فرو رفته، می پرسند: پروردگارا! این عظمتی که ما بدان دست یافته ایم از کجاست، در حالی که اعمال ما در حدّ این جایگاه نیست؟ … خدا می فرماید: این عظمت به سبب آموختن قرآن به فرزندتان و تربیت او برای دین اسلام و تحمل سختی آشنا کردن فرزند با محبت پیامبر صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السلام، ولیّ خدا است.»

توصیه به نماز

در بین وظایف و مسئولیت های والدین نسبت به فرایض و واجبات، کمتر موضوعی به اندازه ی نماز، دارای اهمیت است؛ عملی که انجامش در برخورداری فرد از زندگی دینی و سعادت، نقش کلیدی و محوری دارد و در روایات معصومین علیهم السلام، دستورات متعددی درباره آموزش آن به فرزندان وارد شده است. در همین زمینه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است؛

«مُرُوا صِبْيَانَكُمْ‏ بِالصَّلَاةِ إِذَا بَلَغُوا سَبْعَ سِنِينَ وَ اضْرِبُوهُمْ عَلَى تَرْكِهَا إِذَا بَلَغُوا تِسْعا»[۳۱]

«فرزندان تان را آن گاه که به هفت سالگی رسیدند، به نماز فرمان دهید و در نّه سالگی برای ترک نماز تنبیه کنید.»

تأثیر مستقیم نماز در سرنوشت نیک و عاقبت‌ به خیری شخص باعث شده تا اگر فرزند در مراحلی حاضر به انجام این فریضه ی الهی نشد، مورد تنبیه و تأدیب قرار گیرد. اگرچه تبیین دقیق اهمیت، آثار و فواید نماز و آثار مخرب ترک نماز و سبک شمردن آن و این که ریشه ی تمام ناهنجاری ها، خلاف ها و کژی ها در ترک نماز است، در اقبال و علاقه ی کودکان به آن مؤثر است و در اکثر موارد، نیازی به سخت گیری و استفاده از اهرم فشار نخواهد بود. بر این اساس باید با آگاهی بخشی و بیان ضرورت کمک گرفتن از نماز به منظور برطرف ساختن گرفتاری های دنیوی و اخروی به ترویج این فریضه‌ اقدام نمود؛ راهی که قرآن کریم آن را به ما می آموزد؛

«وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ»[۳۲]

«از شكيبايى و نماز يارى جوييد.»

و نیز آیه ی ارزشمند سوره مبارکه عنکبوت؛

«إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ»[۳۳]

«یقیناً نماز از کارهای زشت، و کارهای ناپسند باز می دارد.»

متأسفانه عدم آموزش و آگاهی فرزندان نسبت به مسائل مهم دینی و اخلاقی و عدم توجه والدین به این وظیفه ی خطیر به گونه ای شیوع یافته که در بسیاری از موارد، می توان، والدین را مقصر اصلی بزهکاری و ناهنجاری فرزندان دانست؛ تا بدان اندازه که رسول گرامی صلوات الله علیه و آله اسلام درباره آن هشدار می دهند. آن حضرت، روزی به کودکانی نگریسته و فرمودند:

«وَيْلٌ لِأَوْلَادِ آخِرِ الزَّمَانِ مِنْ آبَائِهِمْ»

«وای بر کودکان آخرالزمان! از پدران شان»

وقتی از ایشان سؤال شد: «از پدران مشرک؟!» در جواب فرمودند:

«لَا مِنْ آبَائِهِمُ الْمُؤْمِنِينَ لَا يُعَلِّمُونَهُمْ شَيْئاً مِنَ الْفَرَائِضِ وَ إِذَا تَعَلَّمُوا أَوْلَادُهُمْ‏ مَنَعُوهُمْ‏ وَ رَضُوا عَنْهُمْ بِعَرَضٍ يَسِيرٍ مِنَ الدُّنْيَا فَأَنَا مِنْهُمْ بَرِي‏ءٌ وَ هُمْ مِنِّي بِرَاءٌ»[۳۴]

«نه، از پدران مؤمن شان که چیزی از واجبات و فرایض را به آن‌ها نمی آموزند و وقتی نیز فرزندان شان بیاموزند، مانع آن ها می شوند و در مقابل امری گذرا و اندک از دنیا، از آن ها خشنود می شوند و تنها به کامیابی های دنیوی ایشان رضایت دارند، پس من از آنان و آنان از من دور هستند.»

• بازداشتن از زشتی‌ها

سومین وظیفه ی والدین در قبال فرزندان در کلام علامه ی مجلسی رضوان الله علیه بر حذر داشتن و جلوگیری کودکان از عادت و ارتکاب امور زشت و قبیح، هم چون دروغ، تهمت، سخن چینی، غیبت، فحش و ناسزا، خیانت در امانت، ضایع کردن اموال مردم، سرقت و ده ها گناهی است که عقل و نقل، آدمی را از گرایش به آن بر حذر می دارد.

نقش رفتار و گفتار پدر و مادر نیز در این بخش بسیار مهم و تأثیرگذار است، زیرا کودک در محیط خانه و زندگی، عمل پدر و مادر را به مثابه دستور دین تلقی می کند و رفتار والدین را نسخه ی شریعت می داند. اگر فرزندی دروغ را در کلام پدر یا مادر خویش مشاهده نماید، بیان زشتی دروغ در جانش تأثیر نگذاشته و به آن گرایش می نماید؛ بدین جهت از مرحوم شهيد قدوسي نقل شده که هیچ گاه به فرزندانم وعده اي ندادم، زيرا اگر عمل نمي كردم و يا آن را فراموش مي كردم، در فرزندانم، اثری نامطلوب بر جاي مي گذاشت.

• تشویق به خوبی ها

تشویق و فرا خواندن فرزندان به انجام اعمال پسندیده و شایسته، نظیر قرائت قرآن، پرداختن به ادعیه و زیارات، هم چون دعای کمیل، ندبه، عهد، زیارت عاشورا، حفظ احترام رسول خدا و ائمه علیهم السلام و فرزندان ایشان، توجه به شعایر دینی به ویژه ایام ولادت و شهادت پیشوایان دین، حضور در مسجد، شرکت در نماز جماعت و مراسم مذهبی، صداقت در گفتار و کردار، حسن خلق، کارگشایی از مردم، احترام و ادب نسبت به بزرگ‌تر و رعایت حق کوچک تر، ایجاد صلح و آشتی بین دیگران، کمک به نیازمندان و گرفتاران و ده ها کار پسندیده ی دیگر از جمله وظایف تربیتی والدین در حق فرزندان به شمار می رود؛ چنان که امیرمؤمنان علی علیه السلام در نامه ی سراسر درس و پند خویش به امام حسن علیه السلام به انجام آن اهتمام ورزیدند و الگویی بی همتا را در اختیار بشریت قرار دادند؛ آن حضرت در فرازی از این نامه ی درس آموز، خطاب به فرزند دلبند خویش می فرمایند:

«خُضِ الْغَمَرَاتِ لِلْحَقِّ حَيْثُ كَانَ وَ تَفَقَّهْ فِي الدِّينِ  وَ عَوِّدْ نَفْسَكَ التَّصَبُّرَ عَلَى الْمَكْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ فِي الْحَقِّ وَ أَلْجِئْ نَفْسَكَ فِي أُمُورِكَ كُلِّهَا إِلَى إِلَهِكَ فَإِنَّكَ تُلْجِئُهَا إِلَى كَهْفٍ حَرِيزٍ وَ مَانِعٍ عَزِيزٍ وَ أَخْلِصْ فِي الْمَسْأَلَةِ لِرَبِّكَ فَإِنَّ بِيَدِهِ الْعَطَاءَ وَ الْحِرْمَانَ وَ أَكْثِرِ الِاسْتِخَارَةَ وَ تَفَهَّمْ وَصِيَّتِي وَ لَا تَذْهَبَنَّ عَنْكَ صَفْحاً فَإِنَّ خَيْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَا يَنْفَعُ وَ لَا يُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لَا يَحِقُّ تَعَلُّمُهُ أَيْ بُنَيَّ إِنِّي لَمَّا رَأَيْتُنِي قَدْ بَلَغْتُ سِنّاً وَ رَأَيْتُنِي أَزْدَادُ وَهْناً بَادَرْتُ بِوَصِيَّتِي إِلَيْكَ وَ أَوْرَدْتُ خِصَالًا مِنْهَا قَبْلَ أَنْ يَعْجَلَ بِي أَجَلِي»‏[۳۵]

«در درياى شدائد و مشكلات در راه حق هر جا كه باشد، فرو رو، در دين تفقّه كن و خويشتن را بر استقامت در برابر مشكلات عادت ده كه شكيبایى در راه حقّ از اخلاق نيك به شمار مى رود، در تمام كارها خويشتن را به خدا سپار كه خود را به پناهگاهى مطمئن و نيرومند سپرده اى. به هنگام دعا با اخلاص، پروردگارت را بخوان كه بخشش و حرمان به دست او است و همواره از خدا بخواه كه آن چه خير و نيك است، برايت پيش آورد، در وصيتم دقت كن و آن را سرسرى مگير؛ چه اين كه بهترين گفته آن است كه سودمند باشد. آگاه باش، دانشى كه نفع نبخشد در آن خيرى نيست، و دانشى كه سزاوار فرا گرفتن نيست سود نمى بخشد. پسرم هنگامى كه يافتم به سن پيرى رسيده ام، و ديدم قوايم به سستى مى گرايد، به‌اين وصيت مبادرت ورزيدم.»

[۱]. المحجه البیضاء، ج۳، ص۳۶۵

[۲]. مناقب آل ابی طالب علیهم السلام، ج۳، ص۳۸۴

[۳]. کافی (دار الحدیث)، ج۱۱، ص۴۵۱

[۴]. وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۳۶۷

[۵]. تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۲۰

[۶]. فرقان/۷۴

[۷]. بقره/ ۱۲۸

[۸]. آل عمران/ ۳۸

[۹]. مریم/ ۱۲

[۱۰]. مریم/ ۱۳

[۱۱]. مریم/۱۳

[۱۲] . مریم/۱۳

[۱۳]. مریم/ ۱۴

[۱۴]. مریم/۱۴

[۱۵]. مریم/ ۱۵

[۱۶]. البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۲۵

[۱۷]. احقاف/ ۱۵

[۱۸]. مکارم الاخلاق، ص۳۳۴

[۱۹]. بقره/۱۲۸

[۲۰]. ابراهیم/۴۰ و ۴۱

[۲۱]. فرقان/۷۴

[۲۲]. احقاف/۱۵

[۲۳]. فرقان/۷۴

[۲۴]. کافی (دار الحدیث)، ج۱۱، ص۳۳۲

[۲۵]. کافی (دار الحدیث)، ج۱۱، ص۳۳۰

[۲۶]. تحریم/۶

[۲۷]. بحار الانوار، ج۷۱، ص۸۶

[۲۸]. وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۴۷۶

[۲۹]. لقمان/ ۱۷

[۳۰]. بحارالانوار(ط بیروت)، ج۷، ص۳۰۶

[۳۱] . دعائم الإسلام، ج‏۱، ص۱۹۴

[۳۲] . بقره/ ۴۵

[۳۳] . عنکبوت/ ۴۵

[۳۴]. جامع الاخبار (للشعیری)، ص۱۰۶

[۳۵]. نهج‌البلاغه(للصبحی صالح)، ص۳۹۳